Lumi Vjosa në Shqipëri ka më shumë se 1,000 specie të rralla, ndërsa shkaba e rrallë dhe rrëqebulli ballkanik vizitojnë brigjet e tij. Së fundmi janë shuar kërcënimin e ngritjes së digave, por hija e zhvillimit vazhdon.
Kështu e nis artikullin e sotëm për Lumin Vjosa të shpallur së fundmi si Park Kombëtar media prestigjioze britanike ‘The Guardian’.
Lumi Vjosa që lëviz me shpejtësi në Shqipëri gjarpëron dhe gërshetohet, duke e hedhur varkën tonë nga njëra anë në tjetrën të brigjeve të tij. Ishujt që ndajnë rrugën ujore në dy janë të përkohshëm, duke u formuar, duke u rritur, pastaj duke u shpërndarë në mënyrë që ky lumë vërtet i egër, një nga të fundit në Evropë, të mos duket kurrë njësoj.
“Ekziston një thënie, ‘nuk mund të shkelësh dy herë në të njëjtin lumë’, thotë Ulrich Eichelmann, kreu i Riverwatch, një OJQ me qendër në Vjenë për mbrojtjen e lumenjve, i cili po parafrazon filozofin grek Herakliun. “Një lumë është një gjë e gjallë, dinamike, një arkitekt i rrethinës së tij. Ndryshon gjatë gjithë kohës. Kjo është bukuria e tij.”
Biodiversiteti
Po zbresim për një shtrirje në Vjosë, një pikë e nxehtë biodiversiteti, pranë Qesaratit, në Shqipërinë e Jugut, përballë malit të mbuluar nga bora në Majën e Këndrevicës, për të kuptuar përmasat e lajmit të javës së kaluar se Vjosa është bërë parku i parë lumor i egër në Europë. Ishte një fitore që shumë lehtë mund të ishte humbur.
Eichelmann vë në dukje ishujt me zhavorr ku shtrojnë vezët zogjtë stone-curlew, dhe grykat ku kanë folenë skifterët. Habitatet komplekse nënujore mbëjnë ngjalat evropiane të rrezikuara në mënyrë kritike, numri i të cilave ka rënë me 95 për qind që nga vitet 1980, ndërsa migrojnë 270 km (168 milje) në rrjedhën e sipërme drejt burimit të lumit në malet Pindus në Greqi.
Për gati një dekadë, Eichelmann dhe aleatët e tij nga koalicioni Save the Blue Heart of Europe (STBHE), duke përfshirë EcoAlbania dhe EuroNatur, kanë bërë fushatë të pamëshirshme kundër asaj që ata e quajnë “ari i hidrocentralit” në Ballkan, ku lumenjtë e tij më të pacenuar dhe biodivers kërcënohen nga më shumë se 3000 diga të propozuara.
Rreziku i digave
Të mërkurën, ata festuan me atë që kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, e quajti një “moment vërtet historik” për natyrën. Një bashkëpunim midis qeverisë, ekspertëve ndërkombëtarë, STBHE, OJQ-ve, Bashkimit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN) dhe Patagonisë, kompania e veshjeve të jashtme dhe organizata mjedisore, do të ndihmojë në ruajtjen e Vjosës dhe ekosistemet e saj unike në të gjithë 12,727 hektarë park janë të mbrojtura. Parkut i është dhënë një përcaktim i kategorisë II të IUCN që synon ta mbrojë atë nga digat, nxjerrja e zhavorrit dhe aktivitetet e tjera të dëmshme.
Në një moment ishin propozuar 45 diga në Vjosë, tetë në lumin kryesor dhe 37 në degët e tij. Deri tani më i madhi ishte hidrocentrali i Kalivaçit 50 metra i lartë, pak kilometra në rrjedhën e poshtme të fshatit Qesarat. Ju mund të shihni ende tarracat e prera në kodra në të dyja anët e lumit, ndërkohë që mjetet e braktisur prej kohësh mbeten në një breg, të lënë nga një kompani italiane që filloi punën në 2007, përpara se ta braktiste. Në lumin përtej, krahu i një gërmuesi të verdhë Caterpillar shtrihet, gjysmë i zhytur.
“Ky është sulmuesi!” Eichelmann thotë. “Është një simbol i luftës – por lumi fitoi.”
“Nëse do të ishte ndërtuar diga e Kalivaçit, zona më poshtë do të ishte 30-35 metra nën ujë,” shton ai. “Do ta kishte mbytur lumin.”
Ecosistemi
Ndërsa Vjosa mbështet një mori kafshësh të egra, duke përfshirë lundërzat, rrëqebullin e Ballkanit të rrezikuar në mënyrë kritike dhe shkabat egjiptiane, çelësi i biodiversitetit të saj qëndron nën ujë. Në zhavorr, midhjet largohen në errësirë, duke filtruar ujin e lumit, duke i lejuar peshqit të shtrojnë vezë dhe të shumohen.
Diga “do të shkatërronte të gjithë sistemin”, thotë Eichelmann. “Uji nuk do të ishte i pastër, zhavorri do ta bllokonte. Diga do të grumbullonte sediment dhe e gjithë gjëja do të shembej. Një rezervuar mund të duket i bukur, por poshtë tij është i ndenjur.”
Pas projektit të dështuar italian, qeveria shqiptare, e cila merr pothuajse të gjithë prodhimin vendas të energjisë nga hidrocentralet, i dha me koncesion ndërtimin e digës një konsorciumi turko-shqiptar në vitin 2017.
Ulrika Aberg, një oficere projekti në IUCN, thotë: “Kur njerëzit flasin për hidrocentralet si të rinovueshme, ata thonë: “Është vetëm ujë, është i njëjti ujë në sistem.” Por ajo që i bën një lumi nuk është e rinovueshme. Shkatërron habitatet që janë krijuar prej vitesh.”
Një orë e gjysmë me makinë nëpër qafat malore gjarpëruese nga Kalivaçi ndodhet fshati Brataj, në një nga degët kryesore të Vjosës. Një tabelë e vogël e fiksuar në një ndërtesë betoni shkruan: “Jo HEC-e Në Shushicë”, që do të thotë se nuk ka hidrocentrale në Shushicë, një tjetër nga degët e Vjosës.
Qemal Malaj, 61 vjeç, kryebashkiaku i Bratajt, i cili është përfshirë në luftën e vazhdueshme për të ndaluar një digë që po ndërtohet në Shushicë, tha se ishte i lumtur që degët kryesore të Vjosës, përfshirë Drinon dhe Bënçën, u përfshinë në park.
“Ne kemi luftuar deri tani që të mos shkatërrohet Vjosa dhe është mirë. Shushica është jetike për ne. Ne varemi nga uji për ujitje, për bujqësi. Jemi fuqishëm kundër hidrocentraleve”, tha ai.
