Fjala “karantinë” i kujton Ellis Island-in, portën hyrëse të emigrantëve në Amerikë dikur. Shenjimin e një pjese të tyre si “të sëmurë” apo “me mangësi zgjuarsie”. Një kat sipër apartamentit të vet ka një të moshuar, me të cilin takohet tri herë në ditë. Nuk të këshillon dot filma ngaqë “në oqeanin e pamatë të mosdijes sime bën pjesë edhe kinemaja”. Për një zgedhje të tijën nuk ka televizor në shtëpi. Po dëgjon Bach-un dhe jazz. Ndër librat kujton “Verbërinë” e Saramagos dhe sapo ka mbaruar së rilexuari “Krim e ndëshkim” të Dostojevskit. Nuk e thotë, por kjo mbyllje, me këtë rilexim, sikur don të thotë se çdo krim e ka një ndëshkim (dhe kjo pandemi mund të jetë një rast i tillë). Kur vjen prej një njeriu të Zotit ky tekst atë nëntekst mund të shprehë.
Dom Marjan Palokën, në këtë intervistë të mëposhtme për politiko.al, ashtu si dishepujt e Krishtit në Bibël, mund ta njohësh përmes Fjalës, asaj çfarë thotë.
Çfarë imagjinoje (të vinte në mend) kur dëgjoje fjalën “karantinë” para se ti (dhe bota) të përballeshe me COVID-19?
Nuk isha ndalur asnjëherë të kthjelloja përfytyrimet e mia për karantinën. Kisha disa ndjesi të përcipta dhe jo të këndshme për llojin e karantinës që u është kërkuar herë pas here përgjatë historisë bujtësve të paftuar nëpër kufijtë e shteteve, nga frika se mos, me të panjohurit, mund të vinte edhe e panjohura zezonë, si rrezik për jetën e vendasve. Një ndër shembujt më të bujshëm e të vonë është karantina në Ellis Island (SHBA), ku “të shpëtuarit” përmes Oqeanit Atlantik nuk gjenin paqe derisa të kalonin vëzhgimi e imtësishëm të mjekësisë amerikane. Për të sëmurët që nuk plotësonin pritshmëritë e autoriteteve vendase, anija e shpresës, me të cilin ishin larguar nga mjerimi, kthehej në anijen e dëshpërimit, me të cilën riktheheshin në atë mjerimin, që kishin shpresuar të mbetej një kujtim i shuar. Në atë ujdhesë të vogël, ka pasur raste kur vendimi për dëbim shoqërohej jo vetëm me mbishkrimin “I sëmurë”, por edhe me arsyetimin: “Me mangësi zgjuarsie”. Kur mendoj fjalën “karantinë” përfytyroj hijen e vdekjes, që hyn mes të gjallëve dhe i ndan, për të mbrojtur të shëndetshmit e, ndoshta, për të shpëtuar të ligurit. Është si një dukuri absurde, ku, po të mungojnë shpresa e dashuria, shoqëruar me ndihmën e shkencës, zotërojnë makthi e frika, shoqëruar me dyshimin, që gërryen ngadalë e tinëz bashkimin mes njerëzve. Në Mesjetën evropiane, kur mendohej se gërbula ishte sëmundje ngjitëse dhe korrte, me kosën e vet, të pasur e të varfër, mbretër e shërbëtorë, të gërbulurit, jo vetëm që veçoheshin nga jeta e qytetit, por u vareshin edhe zilka, si shenja mbrojtëse për kalimtarët, që të mos e kalonin murin lëvizës të tingullit. Përtej atij tingulli shtrihej bota e frikshme e të molepsurve. Të gërbulurit, po të mos kishin zilen famëkeqe, sapo të shihnin apo të ndienin praninë e dikujt, duhej të thërrisnin: “I molepsur! I molepsur!”. Edhe ai zë njerëzor ndante dy botë, mes të cilave ngrihej si mur hija e vdekjes. Sot, shkenca na thotë se gërbula nuk është ngjitëse. Për të mos folur pastaj për murtajat përgjatë historisë… E, meqë jemi të murtajat, më vjen ndërmend romani me të njëjtin titull i Albert Kamysë. Shkrimtari francez trillon “Murtajën” e Oranit, për të përshkruar murtajën e nazizmit, ku ndërfutja e të keqes tek e mira kishte ndodhur aq ngatërrueshëm, sa të mos gjendej një mënyrë “karantinimi”. Këto murtaja e godasin njerëzimin edhe në kohën e lulëzimit të shëndetit popullor. Pse, burgjet, a nuk janë një lloj “karantinimi”? Sa ndjehet dhembja për këtë sëmundje të shoqërisë njerëzore që nuk njeh kohë? Nuk them se nuk duhet të ketë burgje, se do të ishte ide e rrezikshme nga pikpamja shoqërore, por sa jemi të vetëdijshëm se të gjithë të “karantinuarit” e drejtësisë janë viktima të sëmundjes së shpirtit, që është të paktën aq molepsëse sa çdo epidemi? Vendimi gjyqësor vetëm i deklaron fajtorë (me gjuhën e sotme mund të themi “të molepsur”) dhe i mbyll. Sa jemi të përfshirë në “shërimin” e tyre? Muret shpirtërore, që na ndajnë prej tyre, janë shumë më të rëndë e të zymtë se muret e gurit.
Cilat janë kufizimet më të mëdha që të ka sjellë karantina? A ka ndonjë plus?
Pengesa më e madhe për mua është ajo që ndajmë të gjithë: pamundësia e takimit me njerëzit, mohimi i nevojës dhe kënaqësisë së pranisë së gjallë të të gjallëve. Duke qenë famullitar, jeta ime është e lidhur ngushtë me një bashkësi njerëzish, me të cilët, në kushte lirie, mblidhemi rregullisht për t’u rrekur me miserin e jetës, në dritën e Fjalës që dëgjojmë bashkarisht, e për të kremtuar Praninë e Atij që u jep kuptimin më të thellë ditëve tona të copëzuara. E dhëna që mblidhemi është aq e rëndësishme sa shtysa që na mbledh. Kjo më mungon dhe nuk është një mungesë e shpërfillshme. Më mungojnë orët mes studentëve të universitetit ku jap mësim, shikimet apo mërzitë e tyre me çfarë ndodh në sallë. Më mungon edhe padurimi i tyre për të mbaruar orën, kur vërejnë se nuk jam i aftë t’u ngjall kërshëri. Si pjesa më e madhe e njerëzve, kam një kompjuter, me të cilin vijoj punën me ta, por nuk jam fare i kënaqur me këtë fitore të përkohshme të makinës mbi njeriun. Tani flitet me një farë hareje rrëmbimtare për zhvillimet e teknologjisë dhe kjo më duket e drejtë, sepse është shprehje e përparimit të njohurive njerëzore dhe na sjell shumë lehtësi, por duhet ta mbajmë gjallë përsiatjen e të lashtëve edhe mbi diçka tjetër, për të mbajtur ende gjallë njeriun. Të lashtët na thonë se techne (fjalë greke që do të thotë “zeje” dhe prej ku vjen fjala teknologji) është në shërbim të poiesis (një tjetër fjalë greke që do të thotë “prodhim” ose “poezi”). Bota dhe jeta janë poezi. Si krijohet poezia (prodhimi) e bukur? Duke lidhur zejen me prodhimin (techne-poiesis), me anë të mendimit (logos, përsëri një fjalë greke, që do të thotë “mendim”). Kam frikë se, nga ngutja për të parë prodhimin, shkurtohet mendimi dhe bëhet një lidhje e shkurtër zeje-prodhim. Kjo ngutje dhe ky shkurtim e dëmtojnë të bukurën. Prodhimi bëhet idhull (që është përdhosja e poezisë), njeriu bëhet idhujtar i skllavizuar i tij dhe e bukura një shtesë, me të cilën mund të merremi vetëm në kushte mirëqenieje. Le të mendojmë vetëm dëmet që pësojnë arti dhe kultura në kohë krizash, me mëtimin se duhet të merremi me mbijetesën, a thua se arti e kultura nuk janë themelore për mbijetesën e njeriut. Edhe kjo më shpërfaqet si pengesë gjatë kësaj kohe të mbyllur.
Një tjetër çartje që shkakton kjo gjendje është marrëdhënia me shtëpinë. Shtëpia është e tillë, sepse mund të hysh, kur të duash, por tjetërsohet, nëse nuk mund të dalësh prej saj, kur të duash. Befas shndërrohet në strehim, por, brenda këtij strehimi fatlum, nuk mund të harrohen ata që nuk kanë fare shtëpi e për të cilët kjo kohë e kjo botë bëhen më të ashpra.
Këto rrethana më kanë sjellë edhe shumë të mira, por, për të mos u zgjatur tepër, dua të theksoj vetëm një, që është më e rëndësishmja: ndalja e gjatë. Ndalja e detyruar nuk është më e begata, por jam përpjekur qysh në fillim ta kthej në ndalje vullnetare. Ditët e mia kanë një ritëm të njësojtë dhe të rregullt, që është shumë afër ritmit të natyrës. Brenda kësaj përmase të re vërej edhe një rend brenda meje, ku çdo gjë ka vendin dhe kohën e vet. Njerëzit e dashur bëhen të pranishëm në kujtesë, me anë të mallit e të mirënjohjes, dhe lidhjet me ta pastrohen nga gjërat e panevojshme e bëhen të qashtra. Nuk ndjehem vetëm as një grimë kohë e kjo është kënaqësi e papërshkrueshme.
Si mendon se do të ndryshojë bota pas COVID-19?
Nuk jam në gjendje të bëj parashikime të tilla dhe varet çfarë kuptojmë me “ndryshim bote”. Shkrimtari gjerman Nietzsche (Niçe), në librin e mbarënjohur “Kështu foli Zarathustra” shkruante sa vijon: “Unë jam Zarathustra, i pafeu! Unë i gatuaj në vorbën time të gjitha ngjarjet që më paraqiten. Dhe, vetëm pasi të jenë pjekur si duhet, i quaj të mirëseardhura si haja ime. Ç’është e vërteta, shumë ndodhi më janë paraqitur me pamje sundimtare, por vullneti im është shprehur me buçimë edhe më sundimtare dhe, ja, ato janë tashmë në gjunjë, para meje”. Është fjala për mbinjeriun. “Vullneti” për të cilin flet Nietzsche është “dëshira për sundim” (ëille zur Macht), që nuk ka filluar me Nietzsche-n, por me njeriun. Njeriu ka kërkuar gjithmonë mbinjeriun, me anë të “dëshirës për sundim”. Për sa kohë ky shestim njerëzor të qëndrojë më këmbë, bota nuk ndryshon. Ndryshojnë rrethanat, ligjet e doket, por jo bota. Bota mbetet e barabartë me veten, sepse “dëshira” e botës mbetet e barabartë me veten. Nuk e di kë do të duam më shumë pas pandemisë, njeriun e brishtë e të pavetëmbrojtur, që s’bëzan, apo mbinjeriun e Nietzsche-s, që, me një farë mburrjeje, do të thotë: “E gatova edhe këtë pandemi në vorbën time. I fola me buçimë edhe më sundimtare”.
Megjithatë, ndryshimi i botës është i mundur, por jo si rrjedhojë e pandemisë. Si, atëherë? Me anë të shikimit. Duke i hequr sytë nga mbinjeriu e duke i kthyer te njeriu. Ndryshimi është i mundur vetëm nëpërmjet syve të shpirtit, sepse me anë të tyre hyn në ne drita apo errësira. Nëse i mbajmë sytë te mbinjeriu, na pushton errësira. Nëse i mbajmë te njeriu, na çliron drita. E ku gjendet njeriu? Ungjilli i Gjonit tregon se pushtetet e kohës, pushteti fetar e ai shtetëror, e kishin përçmuar Krishtin, e kishin qesëndisur e poshtëruar, e kishin fshikulluar e tallur, duke e veshur si mbret e duke i vënë një kallam në dorë për ta përqeshur. Është pamja e njeriut të përulur, të vuajtur e të mundur! Fatkeqësisht, shpërdorimi i këtyre pushteteve nuk është ndalur asnjëherë në kohë, duke na dhënë një pafundësi krishtash të vuajtur. Kur Pilati e paraqet Krishtin para popullit, për ta dorëzuar për kryqëzim, u thotë: “Ja njeriu” (Gj 19.5). Krishti duke mos qenë pre e “dëshirës për sundim”, nuk ishte mbinjeriu që kërkonin njerëzit, por njeriu i rigjetur. Mirëpo Ungjilli flet për ringjalljen e thotë se Krishti është Perëndi, që domethënë se Perëndia nuk është te mbinjeriu, por te njeriu i vuajtur, i zhveshur nga çdo “dëshirë për sundim”. Vetëm duke shikuar këtë njeri me sytë e shpirtit ndryshon bota. Ndryshon në heshtje, se këtë njeri e gjejmë kudo, në shtëpi, në rrugë, në punë… Brenda shikimit tonë mbetemi vetëm ai e ne.
Bota ndryshon kur, në shtëpi, burri, jo vetëm që nuk sundon mbi gruan, por nuk ka as “dëshirën për sundim”; kur, në shoqëri, i forti, jo vetëm që nuk sundon mbi të dobtin, por nuk ka as “dëshirën për sundim”; kur, në ekonomi, i pasuri, jo vetëm që nuk sundon mbi skamnorin, por nuk ka as “dëshirën për sundim”; kur, në drejtësi, i pafajshmi, jo vetëm që nuk sundon mbi fajtorin, por nuk ka as “dëshirën për sundim”. Njeriu ushqehet me dy shujta: me bukë e me dëshira. Do të ishte mirë që, sa herë që të hamë bukë, ta pyesim veten me çfarë dëshirash e ushqejmë shpirtin? Dhe dëshira edukohet me anë të shikimit. Nëse shikojmë mbinjeriun, marrim ushqim të helmuar, që sjell vdekjen. Nëse shikojmë Njeriun, marrim ushqim të pastër, që sjell jetën. Ndodh që në kohë zezonash njerëzit të jenë më të prirur t’i hedhin sytë kah shpëtimtari-mbinjeri e ta kryqëzojnë njeriun e zhveshur nga “dëshira për sundim”. Të varfrit shihen si pengesë, të sëmurët duken si rëndesë, të moshuarit zhyten në harresë e të burgosurve u ngarkohet një pendesë. A nuk mbushen panteonet e shteteve, në kohë frike, me njerëz që paraqiten si Mbinjeriu, në politikë, në ekonomi e në shkencë, dhe njerëzit rendin pas tyre, ngaqë nevoja i bën më të hapur ndaj magjepsjes shpresërrenëse? Këta, nganjëherë, sidomos në politikë, përmendin edhe Zotin, për t’u paraqitur si të mirë, por edhe për të qenë të frikshëm. Nuk e dinë se Zoti është shërbëtor.
Mirëpo, kush merret me njeriun? Ata që e ndryshojnë botën pa rënë në sy. Sepse për ta, i varfri, i sëmuri, i moshuari e i burgosuri, që ndoshta janë zhveshur nga “dëshira për sundim” edhe pa dashje, janë rasti më i volitshëm të zhvishen edhe vetë, me dashje, nga “dëshira për sundim”, të heqin dorë nga shpresërrena e të ushqehen me dëshirën për shërbim. Ata e bëjnë botën të bukur. Ka një pafundësi njerëzish të tillë. Bota ndryshon përditë para syve tanë, por ne nuk e shohim, sepse i kemi ngulur sytë atje ku ajo nuk mund të ndryshojë, sepse nuk ndryshon “dëshira për sundim”.
Çfarë të ka bërë përshtypje gjatë kësaj kohe të përballjes me Covid-19: çfarë të ka bërë më pesimist apo optimist?
Përveç mbresës së mrekullueshme e të mbarëpranuar, që lënë tek të gjithë gratë e burrat e botës së mjekësisë, më ka bërë përshtypje vuajtja e gjyshërve, me shumë prej të cilëve flas në telefon. Duke qenë njerëzit më të brishtë kundrejt virusit, sa hap e mbyll sytë u është dashur të heqin dorë nga mbesat e nipërit, që u mbushnin ditën me dritë. Më ka bërë përshtypje edhe vëmendja, bujaria e sqima, me të cilën disa familje kanë dalluar varfërinë e një çifti emigrantësh, fqinj të tyre pa asnjë burim të ardhurash, janë vënë në një mendje, kanë caktuar një rend veprimesh dhe kanë paguar qiranë, ushqimet dhe faturat e këtij çifti, pa asnjë shenjë kërkese nga ana e tyre.
Për sa i përket pesimizmit dhe optimizmit, kjo kohë nuk ma ka ndryshuar qëndrimin në lidhje me to. Pesimizmin nuk e njoh, sepse është nihilist. Për optimizmin nuk kujdesem, sepse është utopik. Latinët thonin optimum maximus boni inimicus, që, e përkthyer lirshëm, do të thotë: “më shumë se gjithçka, të mirën e pengon më e mira”. Pesimizmi, që është anim kah më e keqja, dhe optimizmi, që është anim kah më e mira, pra, përkushtimi ndaj cilitdo prej këtyre dy mbiemrave në shkallën e tyre sipërore, zhvillohet gjithmonë në dëm të së mirës në shkallën pohore. Kjo e mirë nuk është realizmi, sepse, nëse pesimizmi është nihilist e optimizmi është utopik, realizmi është cinik.
Që të ndodhë e mira, në shkallën pohore, kryefjala e ligjëratës që e përcakton të mirën nuk mund të jetë përemri vetor “unë”. Duke përdorur shembullin e famshëm të gotës, pesimisti thotë: “Unë e shoh gjysmë zbrazur”; optimisti thotë: “Unë e shoh gjysmë plot”; realisti thotë: “Unë e shoh gjysmë plot e gjysmë zbrazur”. Po t’i shohim me vëmendje këto tre pohime, përçudnisht, ajo që këta të tre kanë më të përbashkët, është edhe ajo që i ndan më së shumti e në mënyrë të shpakapërcyeshme: “Unë-i”. Po të bjerë “unë-i”, nihilizmi, utopizmi e realizmi shemben bashkë me pesimizmin, optimizmin e cinizmin. Mbi këto rrënoja ngrihet ndërtesa e së mirës. Pra, në këto rrethana, nuk shquaj asgjë që më bën pesimist, optimist apo realist. Këto më duken arratisje. Si gjithmonë, edhe tani orvatem ditë për ditë të rrëzoj “unë-in” tim, që të ngrihet e mira, megjithëse rrallë ia dal. Megjithatë nuk heq dorë nga përpjekja, sepse sa herë më ka ndodhur, kam parë sa të vërteta janë fjalët e Jezusit: “Kush humb jetën e vet për shkakun tim, do ta gjejë” (Mt 16,25). “Shkaku i tij” janë njerëzit, bijtë e të të njëjtit Atë, me brishtësitë e nevojat e veta.
Si ka shkuar koha gjatë karantinës: mund të përshkruash ditën tipike në izolim? Cilët filma dhe libra do të sugjeroje për karantinën?
Nuk mendoj fare se dita ime ka ndonjë vlerë për t’u treguar, por, meqë arritëm deri këtu, nuk dua as ta kthej mbrapsht pyetjen. Kur bie nata, gjithçka duket gri. Kjo nuk do të thotë se nuk ka ngjyra. Larushia është aty, por nuk shihet, se mungon drita. Meqë të gjithë jemi të mbyllur nëpër shtëpi, duket sikur jemi të gjithë brenda së njëjtës natë. Sado e ndryshme të jetë dita ime, ndryshim që lidhet domosdo me faktin se nuk jemi të gjithë njësoj, ajo është brenda kësaj nate të përbashkët e të përkohshme, që përhit gjithçka me tisin e vet. Më duket më shumë njësoj me ditët e të tjerëve sesa ndryshe.
Jetoj vetëm. Nga e hëna në të premte punoj rreth katër orë paradite për një përkthim e rreth tri orë mbasdite për universitetin. Kam gjetur kohë të merrem me disa studime hebraike që i kam dëshiruar kaherë. Mbrëmjeve dëgjoj pak muzikë. Deri për Pashkë (12 prill) kam dëgjuar çdo mbrëmje “Mundimet” Bach-ut. Tani dëgjoj më shumë jazz, pothuajse vetëm Andrea Motis Quintet. Me anë të telefonit mbaj gjallë edhe lidhjet me botën përjashta, që në të vërtetë është më përbrenda se asnjëherë. Në një apartament sipër banesës sime jeton një njeri i moshuar, edhe ai vetëm, me të cilin jemi bërë miq prej kohësh, e takohemi tri herë në ditë.
Të shtunën e të dielën, në kushte normale, mblidhemi me bashkësinë e famullisë për Eukaristinë. Kjo është e pamundur tani. Nuk kam zbritur ende në planetin e çuditshëm, më të riun e më të banuarin pas tokës, në facebook, as në ndonjërin prej satelitëve të tij edhe më të çuditshëm Instagram, Tëeeter e të tjerë, tek të cilët nuk ka rënë asnjë pandemi (kush e di?) e njerëzit takohen lirisht atje. Kam dëgjuar për rastet, kur disa bashkësi mblidhen aty (megjithëse unë, në këtë rast, nuk e kuptoj dot çfarë do të thotë as “mblidhen”, as “aty”). Duke mos qenë i pranishëm në atë botë virtuale, të shtunën e të dielën kaloj shumë kohë në telefon me anëtarët e bashkësisë.
Nuk mund të sugjeroj asnjë film, sepse në oqeanin e pamatë të mosdijes sime bën pjesë edhe kinemaja. Për një sërë rrethanash nuk më është dhënë mundësia ta lëvroj këtë formë të artit e më vjen shumë keq. Ka njëzet vjet që, për zgjedhje, nuk mbaj as televizor në shtëpi, por për këtë nuk kam asnjë keqardhje.
Nguroj fort të sugjeroj ndonjë libër. Në këtë kohë, shkenca po kërkon vaksinën, si mbrojtje universale ndaj pandemisë, që godet trupin. Në pritje të vaksinës, provojnë t’u japin të sëmurëve një sërë barnash, për të luftuar të keqen, që u ka hyrë në trup. Përgjatë tërë historisë është zhvilluar edhe një shkencë tjetër, që ka kërkuar një vaksinë tjetër, si mbrojtje universale ndaj pandemive që godasin shpirtin. Ky do të ishte Libri Universal, ose Kryelibri. Me këtë janë marrë teologët, filozofët e artistët. Në pritje të asaj vaksine, njerëzit kanë përdorur si barna shërues librat dhe të gjitha format e artit. Ka barna që i bëjnë dëm trupit e ka barna që i sjellin dobi. Ka libra që i bëjnë dëm shpirtit e ka libra që i sjellin dobi. Sikurse mjeku, për të të dhënë një bar, duhet të të njohë, edhe ai që të sugjeron një libër duhet të të njohë. E, për t’u kthyer te shembulli i vaksinës, jam i bindur se vaksina universale për shpirtin e njeriut është Fjala. Libri, me të cilin unë e kam njohur Fjalën është Bibla (që, në të vërtetë, nuk është një libër, por një bibliotekë e vogël prej 73 librash, mbledhur gjatë trembëdhjetë shekujsh). Dua të jem i qartë: nuk po them se Bibla është Fjala, por me anë të saj kam njohur Fjalën. E megjithatë, as Biblën nuk do ta sugjeroja si lexim vetjak për ata që do ta merrnin në dorë për herë të parë.
Mund të ndaj me ju përvojën time. Libri i parë që më ka ardhur ndërmend sapo filloi pandemia, ka qenë romani “Verbëri”, i José Saramagos, që e kam lexuar para shumë vitesh në përkthimin mjeshtëror të Nasi Lerës. Por, libri i parë që kam kërkuar për rilexim dhe sapo e përfundova, është romani “Krim e ndëshkim”, i Fjodor Dostojevskit. Jemi të gjithë të ndryshëm, prandaj përvoja vetjake nuk është arsye e mjaftueshme për të dhënë këshilla leximi.
