Nga Noela Yzeiri
Besoj se shumëkush si unë që ka lindur në fund të viteve tetëdhjetë e në kapërcyell të nëntëdhjetës duke lexuar këtë kohë ngjarjet e shtypit të ditës, e kanë brejtur disa pyetje.
Cila është arsyeja e vrasjes së dy poetëve Genc Leka dhe Vilson Blloshmi? Përse Presidenti i Republikës dekori ata që hodhën firmat për ekzekutimin e qindra njerëzve të pafajshëm? Pse ata që deri dje i kanë shërbyer me besnikëri të verbër diktaturës sot i gjen të ulur në prehër të politikës, artit, letërsisë dhe kulturës në përgjithësi? Me ç’të drejtë këto fantazma të së kaluarës që krokëllijnë si korba mbi emra martirësh si Musine Kokalari që me idetë e tyre kërkonin të trasformonin Shqipërinë, ende vazhdojnë të jenë të privilegjuarit e çdo sistemi, duke mos shfaqur as një lloj ndjenje pendimi për dhimbjen që kanë shkaktuar, madje as atëherë kur dikush i akuzon direkt apo kur gazetarët i vënë në pozita intimiduese?
Ne, brezi që ende nuk njohim të vërtetën e kthjellët lidhur me një regjim që vrau ëndrrat e mijëra njerëzve, meritonim një demokraci që duhet të lindte nga një shoqëri që ka reflektuar mbi gabimet e së shkuarës ku përgjegjësit kanë bërë mea culpa-n e tyre për dhunimin e të drejtave dhe lirisë së mohuar për pesëdhjetë vjet. Në një vend, ku klasa politike nuk mbajti një qëndrim të unifikuar për miratimin e ligjit të lustracionit, ne prisnim që të paktën shkrimtarët e ish-realizmit socialist të dilnin nga arti i salloneve dhe të bënin letërsinë e asaj që kishin retushuar. Për fat të keq ne nuk patëm simbol të qëndresës, nuk patëm Solzenicinj, Brodskit, Jevtushenko. Ne patëm shkrimtarë që ndoshta nuk e meritojnë këtë emër, sepse kanë bërë recensa që çuan në vrasjen dhe persekutimin e shkrimtarëve të tjerë. Si të mos mjaftonte pas viteve nëntëdhjetë ata ishin përsëri aty, si tek filmi i Kumbaros “Vdekja e kalit”, duke iu zgërdhirë me cinizëm atyre që deri dje iu kishin shkatërruan jetën.
Në përfytyrimin tim shkrimtarët janë ata që siç thoshte Kamyja: “I shërbejnë dinjitetit të njeriut me mjete që mbeten të denja, në mes të një historie që nuk është e tillë.” I përulur dhe me një modesti deri në trishtim, duke pasur siç thoshte ai pasuri të vetme dyshimet e tij, në mbajtjen e referatës në Akademinë e Stokholmit me rastin e marrjes së çmimit “Nobel”, Kamyja flet për rolin e shkrimtarit. Ai thotë se roli i shkrimtarit nuk mund të vihet në shërbim të atyre që bëjnë historinë, ai është në shërbim të atyre që i nënshtohen asaj. Përndryshe do të mbesë vetëm dhe pa artin e tij. Të gjitha ushtritë e tiranisë me njerëzit e tyre që numërohen me miliona, nuk mund ta shpëtojnë këtë shkrimtar nga vetmia thoshte Kamyja, aq më tepër, nëse ai vendos të radhitet në anën e tyre. Duke bërë pjesë tek një brez që i kishte rënë për hise të vinte në këtë botë në fillim të Luftës së Parë Botërore, kur njëzetë vjeç përkonte me kohën që Hitleri mori pushtetin, një brez që më pas iu desh të përballej edhe me Luftën e Dytë Botërore, me universin e kampeve të përqendrimit, me Europën e torturave dhe të burgjeve, Kamyja ia dedikonte veprën e tij, pikërisht kësaj gjenerate që si të mos mjaftonte, duhet të rriste fëmijët dhe të ngrinte veprat e saj në një botë të kërcënuar nga shkatërrimi bërthamor. Duke qenë se tani të shkruarit është bërë një lloj sporti intelektual, kam lexuar shumë opinione që thonë se duhet ndarë shkrimatari nga njeriu. Por si mund të jesh edhe shkrimtar edhe i papërgjegjshëm?! Si mund të jesh edhe shkrimtar, edhe pjesë e një pushteti që shtyp të pambrojturit, ndërkohë qe roli yt është t’i japësh zë heshtjes së përvuajtur të atij apo asaj që e kanë poshtëruar. Në vitin 1957 Rasini kërkonte falje se ishte duke shkruar “Berenisën”, në vend që të luftonte për mbrojtjen e Urdhëresës së Nantës. Të tjerë si Hemingueji kanë shkuar në luftë.
Brezi im ëndërron të lexojë shkrimtarë si Hajnrih Bël që me forcën emancipuese të veprave të tyre janë përpjekur të rindërtojnë ndërgjegjen qytetare dhe njerëzore të kombeve që u përkasin, lidhur me atë që në kulmin e “racionalitetit” njeriu i bëri njeriut. Brezi im ëndërron që në Shqipëri të bëhet qarkullimi i asaj elite që po prodhon “Çulë” të rinj. Ndoshta është ëndërra e çdo brezi të rikrijojë botën, po brezi im ka një detyrë shumë të vështirë, të rifitojë atë botë që me padrejtësi i kanë vjedhur!
