Ditët e kujtesës/ Pano Taçi, historia e bohemit të poezise shqipe, si u persekutua nga komunizmi, amaneti i gjyshit amerikan që ia solli ambasadori, William Rajerson, pas vitit 1990. Bashkjetesa me komunitetin rom në Bregun e Lumit deri në ditët e fundit të jetës dhe disa poezi të ndjera nga “gaxhiut i mirë”
E kanë quajtur “Bohemi i poezisë shqipe”, është Pano Taçi, poet i burgut, lirisë e dashurisë. Është një ndër ata poetë që vuajti gjatë në burgjet e internimet komuniste. Njëzetekatër vjet, i kaloi nëpër burgjet e komuniste me disa pauza të vogla.
Me rrëzimin e regjimit komunist pas viteve ’90, Pano e fitoi lirinë edhe për të shkruar e botuar, e megjithatë jeta e tij nuk do të kishte shumë ndryshime.
Pano Taçi ishte një poet dramatik e lirik që ka shkruar disa vëllime me poezi. Është vlerësuar nga shkrimtarët shqiptarë, por edhe të huaj. Ishte i përzgjedhur në Bibliotekën Tragjike Botërore në Irlandë, midis 400 poetëve të gjallë të këtij shekulli, që më shumë se tituj librash, kishte vite burgu.
Një ndër detajet e rëndësishme të publikuara në media është edhe takimi me ambasadorin amerikan në vitet e para pas rënies së diktaturës.
Amaneti
Kur erdhi në Shqipëri, ambasadori i parë amerikan, William Rajerson, një ndër takimet e tij e kishte me Pano Taçin. Kishte një amanet për të kryer. Ishte një fotografi i gjyshit të Panos me mbishkrimin “Mallit të shpirtit tim, nipit tim të dashur Panos. Gjyshi i përmalluar, Zoto. 1941”. Ishte fotografi e Pano Taçit, kur ishte i vogël. Kishte moshën e ambasadorit amerikan Rajerson, i cili e kishte njohur Zoto Taçin si jurist në kompaninë e familjes së tij. Zoto i kishte mësuar gjuhën shqipe dhe e donte shumë pasi i kujtonte të nipin, Panon që kishte moshë të përafërt me të. Ja si e rrëfen Pano, takimin me ambasadorin amerikan:
“Kur erdhi në Shqipëri ambasadori i parë amerikan pas shembjes së diktaturës William Ryerson, më erdhi në shtëpi një sekretare e ambasadës dhe më tha se më kërkonte ambasadori. Shkova në ambasadë dhe ai doli e më priti. Fliste shqip. Më tha: E di kush ma ka mësuar shqipen mua? Jo, i thashë. Ke pasur një gjysh në Amerikë? Po, i thashë, ka vdekur në ’82-in. Ç’profesion ka pasur, më pyeti? Ka qenë jurist dhe ekonomist i diplomuar në Sorbonë, i thashë unë. Po, më tha, ai është gjyshi yt.
Më pyeti nëse kisha ndonjë fotografi, kur kam qenë i vogël, e kur gjyshi vinte në Shqipëri. Por unë nuk kisha asnjë fotografi. Ai mori një foto dhe ma tregoi. Isha unë me papion, i vogël, me pantallona deri poshtë gjurit, me një xhaketë të bukur. Nuk e njoha veten. Ai më tha ta shihja foton nga pas. Aty shkruhej: “Mallit të shpirtit tim, nipit tim të dashur Panos. Gjyshi i përmalluar, Zoto. 1941”. Kishte ardhur me pushime në atë kohë në Shqipëri, kur e kemi bërë atë foto. E ruaj edhe sot e kësaj dite.
E pyeta ambasadorin Rajerson, se si ishte njohur me gjyshin tim dhe më tha se e kishte njohur që kur kishte qenë fëmijë dhe familja kërkonte një jurist për kompaninë e tyre, për çështje që i lidhnin me Ballkanin. Gjyshi i kishte mësuar atij shqip.
“Më donte, më thoshte gjithmonë. Më kujton nipin tim Panon, që e kam në Shqipëri….”, rrëfen Pano.
Një tjetër detaj i jetës së të lidhur me poezinë, është takimi me Lasgush Poradecin… “Poezitë e tij i ve mbi gjithçka. Kur e pashë për herë të parë. Iu afrova, pastaj e preka me droje. “Njeri qenke? – i thashë. “Po njeri jam”, ma ktheu dhe qeshi…Më rrëmbenin shumë poezitë e Lasgushit. Kur e njoha më dukej sikur kisha prekur një ëndërr. Se këta poetët unë i quaja si perëndi, si njerëz të kaltër… Ashtu i përfytyroja gjithmonë, të kaltër…”
Vitet e fundit të jetës, Pano Taçi i kaloi në një dhomë përdhese te Bregu i Lumit midis komunitetit rom, mbasi shtëpinë e tij nuk ia rikthyen, pasi mbi të ishte ndërtuar një pallat, si kudo në Tiranë. Ai bashkëjetoi pa asnjë problem me komunitetin rom e egjiptian ndaj dhe ata e quanin “gaxhiu i mirë”. Madje për ata, komunitetin rom e egjiptian, Pano Taçi ka shkruar vëllimin “Kitara cigane”.
Pano taçi ndërroi jetë pikërisht atje në barakën e tij pranë miqve romë, në qershor të vitit 2012 duke lënë pas edhe këto poezi kaq të bukura bashkë me rrëfimet për mundimet të përcjella aq ndjeshëm përmes vargut: “me plagë dje, me plagë sot, ka as ka Zot!…”
