Nga Dino Buzzati
Si do të jenë miqtë e mi, Koriot? Ç’të ketë ngjarë në atë shtëpinë e tyre të vjetër në fshat, që njihet si Doganela? Prej kohësh, që kur s’mbahet mend, kanë bërë zakon të më ftojnë çdo verë, për të kaluar disa javë me ta në fshat. Por këtë vit nuk ndodhi, për të parën herë. Xhovani më shkroi disa rreshta për t’u shfajësuar.
Një letër e çuditshme, që në mënyrë të paqartë lë të kuptojë për vështirësi a probleme familjare, por që nuk shpjegon asgjë. Sa ditë të gëzueshme kam kaluar në shtëpinë e tyre, mes vetmisë së pyllit. Nga këto kujtime të vjetra, sot, për herë të parë, po më vijnë në mendje disa fakte të vogla që në atë kohë më dukeshin banale e të parëndësishme.
Por tani, papritur, po më zbardhen në mendje. Për shembull, një verë e largët, shumë kohë para luftës – ishte hera e dytë që shkoja si mik në shtëpinë e Koriove – më solli në mendje këtë skenë: isha ngjitur në dhomën e fundit të katit të dytë, ajo me dritaret nga oborri – dhe në vitet pas këtij, aty kam fjetur gjithnjë – e po shtrihesha të flija.
Dëgjova papritur një zhurmë të vogël, një gërvishtje në fund të derës. Shkova ta hap. Një miush i vogël shkau mes këmbëve të mia, mespërmes dhomës, dhe u fsheh poshtë komosë. Iku me një vrap të ngathët, aq sa mund ta kisha shkelur me këmbë, po të doja. Por ishte i këndshëm dhe i brishtë. Fare pa ndonjë qëllim, të nesërmen ia përmenda Xhovanit.
-Aha, po, – tha ai pa i dhënë rëndësi, – qëllon që del ndonjë mi nëpër shtëpi.
-Ishte i vogël fare! S’pata guxim as ta…
-E di, të besoj. Por mos i jep rëndësi.
Pastaj ndryshoi bisedë, e madje dukej sikur s’i pëlqeu biseda që hapa.
Pas një viti, teksa po luanim me letra në mbrëmje, rreth gjysmë ore pas mesnate, dëgjova nga dhoma ngjitur – salloni ku në atë orë mbaheshin dritat fikur – një si kërcitje, si tringëllima metalike e ndonjë suste.
-Ç’ishte? – pyeta unë.
-S’dëgjova gjë! – tha Xhovani sikur donte t’i shmangej, – Dëgjove gjë ti Elena?
-Unë jo. Pse? – u përgjigj e shoqja, duke iu skuqur pak faqet.
-M’u duk sikur dëgjova një zhurmë metalike në sallon.
Një çehre sikleti e turpi u mbuloi fytyrat.
-Unë e kam për t’i ndarë letrat? – vazhdova.
As dhjetë minuta më pas, një tjetër kërcitje metalike erdhi nga salloni, por këtë herë u shoqërua me një zë vajtues, si prej kafshëze të vogël.
-Mos keni vënë çarqe për minj andej, Xhovani? – pyeta unë.
-Jo, mesa di. Apo jo, Elena? Ka çarqe andej?
-Po ç’janë këto që thoni? Për aq pak minj? – tha ajo.
Kaloi një vit. Sapo futem në vilë, shoh dy mace të mëdha, me një gjallëri befasuese: mace me vija, muskulaturë prej atletësh, me gëzofin që u shkëlqen si atyre maceve që ushqehen me minj.
-Qenkeni vendosur, më në fund. Kushedi sa e mbushin barkun! S’kanë për të vuajtur për minj këtu.
-Jo, përkundrazi. Rrallë hanë minj, me raste. Po të jetonin vetëm me minj ato…
-I shoh shumë të shëndetshme.
-Po, janë mirë, s’u mungon shëndeti. Kanë gjithë të mirat e Perëndisë në kuzhinë.
Kaloi dhe një vit tjetër, dhe kur futem në vilë për pushimet e zakonshme, dy macet më dalin sërish përpara. S’duken më të shëndetshme e të shkathëta, por të dobësuara, kockë e lëkurë, të drobitura. Nuk rendin më nga njëra dhomë në tjetrën. Përkundrazi, rrinë gjithnjë nëpër këmbët e të zotëve, si të përgjumura, pa dashur të marrin asnjë nismë. I pyes:
-Janë sëmurë? Pse janë kaq të plogështa? Nuk kanë më minj për të ngrënë?
-E gjete! –tha Xhovani Korio me gjallëri, e pastaj qeshi me të madhe – kanë varur turinjtë që kur s’ka më minj shtëpia. S’u ka mbetur as fara!
Më pas, Xhorxho, djali më i madh, më merr veç e më thotë me pamje komplotisti:
-E di si është e vërteta? Kanë frikë!
-Kush ka frikë?
-Macet, kanë frikë! Babai s’do që ta përmendim fare. E bezdis kjo bisedë. Por është e sigurt që macet kanë frikë.
-Frikë nga se?
-Të lumtë! Nga minjtë! Brenda një viti, nga dhjetë që ishin, ato kafshë të ndyra janë bërë me qindra… e s’janë më ata miushët e atëhershëm. Janë si tigra. Më të mëdhenj se një urith, me gëzof të neveritshëm e të zi. Macet s’dinë t’i kapin!
-Dhe ju s’bëni gjë?!
-Diçka dhe mund të bëhet, por babai nuk vendos kurrë. Nuk e kuptoj pse, por më mirë të mos e hapësh këtë bisedë me të, se nervozohet menjëherë…
Dhe vitin tjetër, që nga nata e parë, dëgjova një zhurmë të llahtarshme sipër tavanit të dhomës sime, sikur vraponin njerëz. Dhe e dija mirë që sipër s’kishte njeri, se aty ishte vetëm papafingoja e pabanueshme, plot me mobilie e arka të vjetra.
-Duket si këmbësori! – them me vete – Do të jenë bërë shumë të mëdhenj ata minj.
Këtë zhurmë dëgjoja, derisa më zuri gjumi. Të nesërmen, pyes në tavolinë:
-S’do të bëni gjë për këta minjtë? Po bënin namin mbrëmë mbi tavan.
Xhovani më sheh me fytyrë të habitur.
-Minjtë?! Për çfarë minjsh e ke fjalën? Falë Zotit, s’kemi më asnjë mi në shtëpi.
Edhe prindërit e Xhovanit, pleqtë që po rrinin në sallon, më thonë:
-Çfarë minjsh thua! Do t’i kesh parë në ëndërr, i dashur.
-Por ju siguroj që ishte batërdi e madhe, dhe s’po e teproj. Në disa çaste dukej dhe tavani që dridhej.
Xhovani bie në mendime, e thotë:
-E di çfarë mund të ketë qenë? S’ta kam përmendur, se ka njerëz që bëhen keq, por kjo shtëpi ka shpirtra. I ndiej dhe unë shpesh. Ka net që bëhen sikur u ka hyrë djalli në bark!
Unë qesh!
-Shpresoj të mos më dish për çunak që beson gjithçka! Çfarë shpirtrash! Ishin minj, të jesh i sigurt! Minj të ndyrë gjirizi! Dhe meqë ra fjala, ku janë zhdukur ato macet e famshme?
-I falëm, meqë do ta dish. Por qenke fiksuar keq me këta minjtë. S’ke bisedë tjetër?! Fundja, kjo është shtëpi fshati. S’mund të pretendosh që…
Unë e shoh i çoroditur! Pse nxehet kaq shumë? Zakonisht është i sjellshëm dhe i butë. Pak më vonë vjen e më flet sërish Xhorxho, djali i madh, e më përmbledh situatën:
-Mos e beso babanë. Ato që dëgjove ishin minj, e ndonjëherë as neve s’na zë gjumi. Veç t’i shohësh, janë përbindësha! Të zinj sterrë, me qimet që u ngrihen si gjemba. Dhe macet, sa për dijeni, i përzunë minjtë… ndodhi natën. S’kishim as dy orë që na kishte zënë gjumi, dhe na zgjuan mjaullimat e tmerrshme! Zbritëm poshtë, por macet s’dukeshin gjëkundi. Gjetëm vetëm tufa qimesh e njolla gjaku gjithandej.
-Po si nuk merrni masa? Çarqe! Helme! S’e kuptoj si nuk shqetësohet yt atë!
-Po si jo! I është bërë makth. Por tani ka frikë dhe ai, e thotë që më mirë të mos i provokojmë, se do të ishte më keq. Thotë që s’do të shërbente për asgjë, se tashmë janë shtuar shumë. Thotë që e vetmja zgjidhje është t’i vësh flakën gjithë shtëpisë. E di çfarë thotë tjetër? Është qesharake vetëm ta mendosh. Thotë që s’ia vlen t’u dalim kundër.
-Kujt t’u dilni kundër?
-Atyre, pra! Minjve! Thotë që një ditë, kur të jenë dhe më shumë, mund të hakmerren. Ndonjëherë pyes veten se mos është çmendur im atë. E di që një natë e kapa duke hedhur salsiçe në bodrum? Shpërblim për ato kafshë të ndyra! I urren, por ua ka frikën, ndaj do t’i mbajë me të mirë.
Kështu vazhdoi me vite, derisa verën e shkuar, më kot prita që mbi tavan të niste ajo batërdia e zakonshme. Heshtje, më në fund. Një paqe e madhe. Dëgjoheshin vetëm bulkthat në oborr. Në mëngjes takova Xhorxhon në shkallë, djalin e madh.
-Urime. Po si arritët t’i shfarosni? Mbrëmë s’u dëgjua asnjë miush në tavan.
Xhorxho më sheh me një buzëqeshje të pasigurt, e më thotë:
-Eja, eja! Eja, ta shohësh vetë.
Më çon te bodrumi, ku në dysheme është një baxhë e mbyllur me kapak.
-Tani janë këtu poshtë. – më thotë nën zë, – Ka disa muaj që janë mbledhur të gjithë aty, në gjiriz. Vetëm pak dalin nëpër shtëpi. Janë të gjithë këtu poshtë, dëgjoji!
Pushoi së foluri e mbajtëm vesh. Nga poshtë dyshemesë nisa të dëgjoj një zhurmë që s’mund të përshkruhet lehtë: një si gumëzhimë, zukatje e errët, një tingull i pandalshëm si prej një lënde të gjallë e të shfrenuar që lëviz; shquaja dhe zëra, klithma të vogla por të mprehta, fishkëllima, psherëtima.
-Po sa janë?! – pyeta duke m’u ngjethur mishi.
-Kushedi! Mbase miliona. Shiko brenda tani, por vetëm pak fare.
Ndezi një shkrepëse, ngriti kapakun e baxhës dhe e hodhi brenda. Për një çast pashë: një lloj mase të errët me lëvizje të shfrenuar formash të zeza, që turreshin mbi njëra tjetrën me trajta vorbullash. Ajo gurgule e shëmtuar kishte një fuqi aq të madhe, një gjallëri aq djallëzore, sa dukej se s’mund ta ndalonte më njeri. Minjtë! Pashë dhe sy të shkëlqenin, me mijëra, të drejtuar lart, që m’i ngulnin shikimet me ligësi. Por Xhorxho e mbylli baxhën me forcë!
Po tani? Pse më kishte shkruar Xhovani që s’mund të më ftonte? Çfarë kishte ndodhur? Ndieja tundimin të shkoja e ta vizitoja, vetëm për pak minuta, sa për të parë si ishin. Por e pranoj që s’kam guxim. Kam dëgjuar fjalë të çuditshme, nga burime të ndryshme. Aq të çuditshme, sa njerëzit m’i përsërisin si përralla dhe qeshin. Por unë nuk qesh. Thonë, për shembull, që dy pleqtë e Koriove kanë vdekur.
Thonë që nga shtëpia nuk del më asnjeri, dhe ushqimet ua çon një fshatar, e madje ua lë pakon në të dalë të pyllit. Thonë që në vilë s’mund të futet më njeri; që e kanë pushtuar disa minj gjigantë dhe që Koriot janë skllevërit e tyre.
Një fshatar që ishte afruar – por jo shumë, sepse në prag të vilës kishte dhjetëra kafshë të liga e me pamje kërcënuese – kishte thënë se kishte parë zonjën Elena Korio, gruan e mikut tim, atë krijesë të hijshme e të dashur. Kishte qenë në kuzhinë, pranë sobës, e veshur si rreckamane; po përziente një kazan të madh, ndërkohë që tufa minjsh të stërmëdhenj i vinin rrotull dhe e nxisnin, të uritur për ushqim.
Dukej e sfilitur dhe e pikëlluar. Kur kishte parë fshatarin që po e shihte, ia kishte bërë me shenjë, me një lëvizje të pashpresë dore, sikur i thoshte: “Mos u mundoni kot, është shumë vonë. S’ka më shpresa për ne.
