Nga Edison Ypi
Pasul
Nëntor 1999
Qafë Thanë. Po afron mesnata. Dogana e shkretë. Kryej formalitetet në të dy anët. Po iki në Kosovë. Për herë të parë. Vetëm. Pa makinë, pa shok, pa shoqërues, pa këshilla, sugjerime, spjegime. Erresirë, ftohtë, shi, erë. Përpara një vend i panjohur. Ja një taksi. E vetme, e vogël, delikate, e mjerë, Tico-ja koreanojugore, antipodi i Benzave tanë, në rrugët e Shqipërisë, kjo biçim taksie do të ishte zhubravitur në njëqind kilometrat e para. Mirmbrëma, thotë me përzemërsi taksixhiu, më shtrëngon dorën, ma merr çantën. Është shqiptar. Futem brenda. Nisemi në Tetovë ku do kaloj natën. I them se kur të arrijmë në Tetovë të ma gjejë një hotel ku të kaloj pjesën e mbetur të natës. Posi jo, thotë Adili, se Adil e quajnë, do ta gjej një Hotel. Meqënëse do arrijmë pas mesit të natës, do pagush pak, vetëm dhjetë Marka.
Adili është nga një fshat buzë liqenit. Flet një shqipe që nuk njihet në Shqipëri, një përzjerje melodioze të korçarçes me dibrançen. Kam qef ta dëgjoj atë muzikë. Flet shumë. Kënaqem. E nxis me pyetje të shkurtëra që të flasi edhe më tepër. Më vjen keq që bregun e Liqenit, Strugën, nuk i shoh dot se është natë. Po bëjme një hark buzë Liqenit, për t’ kthyer për në Tetovë pak para Ohrit.
Adili thotë se nuk ka shtëpi në ato fshatra që të mos ketë të paktën një njeri në Kurbet. Ka dy vëllezër në Amerikë. U qan hallin Kosovës dhe kosovarëve për ç’kanë hequr, sidomos kohët e fundit.
Mbërrijmë në Tetovë rreth orës një pas mesnatës. Adili i mirë nuk ka asnjë ide se ku mund të gjindet ndonjë hotel i lirë. I jap paratë dhe ndahemi. Marr një sanduiç në një kioskë. Kushton tre marka. I jap dhjetë. Më jep sanduiçin e ma kthen kusurin me Dinare Maqedonie. Protestoj, por jam i uritur dhe nuk e zgjas, e marr me mend përgjigjen, e fus shukun e Dinarëve në xhep. Më vonë kuptova se është fjala për një truk që këtu e bëjnë të gjithë.
Shkoj në hotelin më të parë që më zë syri. Rercepsionisti me sy dhe vështrim të ngrirë sheh Pasaportën dhe më drejtohet shqip me një dialekt gollobordas tepër larg shqipes së shkrifët rë Adilit. Marr çelësin ngjitem. Dhoma e ngrohtë. Njëra nga rubinetat e banjës nuk mbyllet mirë sado ta shtrengosh. Currili që ta çpon veshin bie në dyshemenë e banjës gjysma e se cilës është bërë pellg. Horrori tjetër është një motorr mu pranë dritares. Zhurma dëgjohet sikur të ishte brenda në dhomë. Nuk bëhet fjalë për gjumë, duhet me u shtri, me u çlodhë pak për të vazhduar nesër. Ndërkohë që po zbërthehem për tu shtrirë më së fundi pas asaj dite hitchcockiane, bie zilja e telefonit. Dëgjoj gollobordasin; “Zotni, a do me t’pru nji person me t’bo mirë, vetëm pesë marka ?” Habitem, por edhe trëmbem në të njëjtën kohë nga kjo oferte kaq e lirë, dhe refuzoj. Po ky, them me vete, cilën po do të më sjellë për pesë marka, Gjyshen ?! Mos u gut zotni, këmbëngul Gollua, mund ta diskutojmë çmimin. Këtë herë habia është edhe më e madhe dhe bindja se fjala është për Gjyshen gjithashtu, por refuzoj butë, mbyll telefonin dhe shtrihem. Currili nuk pushon asnjë çast. Motori edhe ndal ndonjëherë, por vetëm për pak çaste.
Dal herët nga Hoteli. Në recepsion tani nuk është më Gollua i pështire por një grua e pështirë. Bën sikur nuk di shqip. I jap 100 marka se nuk kam të vogla. Më kthen një mal me Dinarë. Protestoj. Rreh të më shpjegojë anglisht. Nga shqipja mahnitëse e Adilit, tek anglishtja katastrofike e kësaj cope mishi.
Bëj një xhiro të vogël. Tetova duket pak si Korça. Kafene. Kafexhiu përshëndet “Mirmëngjez” shqip, ç’ka vërtet më kuriozon dhe më ngroh. Pi kafen, dal, pyes, e gjej menjëherë Stacionin e Autobusave. Kompania e transportit është shtetërore, ka një emër të frikshëm; “Proleter”. Nuk pranon Marka, vetëm Dinarë. Për një moment mu duk se erdhi më në fund rasti për t’i hequr Dinarët, por deri në Shkup ku dua të vete kushton pak, xhepi përsëri plot. Dy djem të rinj shqiptarë bëjnë gallatë me njeri-tjetrin. I përshëndes. Afrohen me kënaqësi. Janë nga Tetova. Thonë se që të dy studjojnë për “Dogana” në një shkollë në Ohër. Nguten të çfaqin brengën se studimet po i bëjnë në gjuhën Maqedone.
Kemi hypur katër-pesë veta në autobuzin që duhet të niset në orën tetë. Të tjerë nuk po vijnë. Më kap mërzia. Jemi pak e ndoshta duhet të presim të vijnë të tjerë. Jo-jo, nuk është Shqipëri këtu ku shoferi të thotë me kërcënim, “Prit sa t’mushet”. Autobusi u nis fiks në orën tetë.
Tani nga dritarja mund të shoh pak Maqedoni. Pikëllimi i mbrëmshëm që nuk munda të shoh Strugën nuk më ndahet.
Në Shkup më duhet të pres mbi dy orë për të marrë autobusin tjetër për në Prishtinë. Shqiptarë gjithandej. Përshëndes njërin prej tyre dhe i kërkoj një këshillë ku mundem me i kalu nja dy orë.
Bit Pazar. Dyqanet në Bit Pazar janë të mbyllura sepse është e Dielë, e këtu, siç më thonë, sipas një rregulli të vjetër që e paska vënë Tito, të Dielave nuk ka tregëti. Eci në rrugën e shkretë mes dyqaneve të mbyllura. Nuk e kam të vështirë t’ i përfytyroj ato rrugica në ditë normale. Atmosferë e ngjeshur, e ngrohtë. Nuk më rezulton aspak që kjo pjesë e Shkupit të jetë e varfer siç më kishin thënë disa miq në Tiranë. Vërtet dyqanet janë të ulëta dhe të ngushta, por janë të mbajtura mirë dhe janë gjithfarësh, restorante, argjendari, veshje etj.
Kthehem të bëj një xhiro nga krahu tjetër i qytetit. Kaloj mbi një urë të madhe. Ndal pak mbi urë për t’i hedhur një sy asaj pjese të qytetit. Stacioni i autobusave në Shkup është i vogël dhe i pisët. Por autobuzi niset saktësisht në orën e caktuar.
Largohem nga Metropoli që, siç m’u duk, më tepër kërkon të duket i tillë.
Rruga deri në kufi është e shkurtër. Pak kilometra në dalje të Shkupit, kolonë kamionësh të mëdhenj. Tepër e gjatë autokolona, disa kilometra. Disa prej kamioneve bartin vetura. Vetura të mira, BENZ-a dhe BMV-ra. Një mesoburrë që kam në krah, qytetar i Prishtinës që kthehet nga një vizitë tek disa të afërm në Shkup, më shpjegon, “Të gjitha shkojnë në Kosovë. Janë kryesisht materiale ndërtimi për të ndrequr shtëpitë e djegura ose të shkatërruara që vijnë nga privatë ose ndihma nga Qeveri, organizata, shoqata etj. Siç e sheh ka shumë vetura të mira. Më parë kosovarët nuk mund të kishin të tilla. Ligji favorizonte blerjen e makinave të vogla të prodhimit të brendshëm jugosllav. Tani ata po sjellin makina të mëdha të shtrenjta. Mirpo po sjellin shumë, rrugët e Kosovës nuk janë bërë për kaq shumë makina, e kjo do të sjellë probleme pas një kohe”.
Në afërsi të kufirit lëvizja vështirësohet për shkak të trafikut që sa vjen e dendësohet. Ecim me ndalesa. Gjatë ndalesave kam kohë ta kqyr mirë vendin. Luginë e cekët, male të vjetër me majat e rrumbullakuara, jo si tonat me shkrepa dhe humnera. “Kështu vazhdon deri sa të futemi në Fushën e Kosovës”, thotë prishtinaliu. Më shtohet bezdia nga gjithato ndalesa, kur ndërkohë jemi aq-aq afer Asaj, Kosovës pra. Gjithmonë ndalesat bëhen para një kthese që dua të besoj se është e fundit.
Kthesat, kontrollet, doganat, rojat, policët dhe ushtarët më së fundi mbarojnë e unë tani jam atje ku jam nisur, në Kosovë.
Prishtinaliu i mirë bëhet befas i tepërt, i bezdisshëm, vazhdon shpjegimet, vendet, datat, detajet, hollësirat etj. etj. Por mua ato nuk më duhen, nuk më duhen aspak,unë tani atje Jam dhe Ajo tani atje Është. Jam pra jam, i thithur, i përthithur, i përhumbur i tëri, shpjegimet, interpretimet nuk më duhen.
Ndërrimi i befasishëm i peizazhit nga një shtet në tjetrin, që është aq i dukshem kur del nga Shqipëria, këtu sigurisht mungon, e për këtë nuk çuditem. Befasia e parë sa futem në Kosovë është një Fabrikë çimentoje. Që punoka. Që u rrotulloka. Që nxjerrka tym nga oxhaqët. Me zor kthej kokën nga kosovari i mirë i kthyer brenda pak minutash në “i panevojshëm” per t’i dhënë të kuptojë se kam nevojë për ndonjë sqarim, si është kjo punë, kush punon në atë fabrikë, kush e manazhon, financat, transporti, furnizimi, shitjet, blerjet, si bëhen këto, kush i bën, cila Qeveri, cila Administratë, si është e mundur, si është e mundur fill pas bombardimeve? “Janë të gjithë kosovarë janë ata që punojnë atje, inxhiniera, financierë, teknologë”. Po mirë, desha të them, desha të ulëras, nuk ka këtu, tendera që vidhen, gazeta që shpifin, hajdutë që japin intervista, Rruga Ali Demi ku jetoj unë në Tiranë është “asfaltuar” nja pesë herë në tre-katër vite dhe tani, pikërisht në këto ditë, po çahet mespërmes me një kanal të thellë për të dhjetën herë, si është e mundur, si?!
Majtas e djathtas shtëpi të djegura e të shkatërruara. Prishtinaliu vazhdon me zë të ulët shpjegime dhe hollësira krejt-krejt të panevojshme….”Kjo shtëpi e djegur është e filanit…këtu është bërë luftë…këtu UÇK-ja…këtu…atje…”. Mezi e pres daljen në fushë.
Kalojmë mespërmes Ferizajt ku ndalim pak minuta. Bëj një xhiro të shkurtër. Në periferi të qytetit dhe në hyrje të tij ka shumë shtëpi të djegura.
Në mes të qytetit, mes shtëpive të shqiprarëve ka kisha të djegura të rrafshuara që duken si dhëmbë të shkulur. Anës rrugës fushore deri në Prishtinë, pafund shtëpi të djegura të shkatërruara. Punohet. Po ngrenë mure të rinj dhe çati të reja. Shtëpitë dhe oborret janë plot tulla, tjegulla, hekura, pllaka etj. Po riparojnë dëmtimet e luftës. Ka dhe shumë shtëpi të reja që sapo kanë filluar të ndërtohen. E konstatova këtë jo vetëm atë ditë, por edhe në ditët e tjera e në vende të tjera në gjithë Kosovën.
Prishtina m’u faneps befas në atë qafën në hyrje të saj që e kemi parë aq herë në TV.
Prishtinasi i urtë më shoqëron deri afer Hotel Grand-it. Qyteti duket që është “i mbajtur” edhe pse pak papastërti që duken aty-këtu ka shenja se nuk mund të kenë qënë gjithmonë atje dhe sigurisht shumë shpejt do të hiqen.
Ja dhe Hotel Grand. Hy. Prenotoj për një natë. Ngjis çantën, laj pak surratin sa për t’u freskuar, zbres vërtitem pak në holl dhe në bar.
Bota ka zbarkuar atje; Diplomatë, ushtarake, klerikë, artistë, shkrimtarë, biznesmenë, nga Perendimi, nga Lindja, nga Veriu, nga Jugu, nga Lart, nga Poshtë, të bardhë, të zinj, të qeshur, të ngrysur, prostituta, shoqëruesa, përkthyesa që përpiqen të vënë pak rregull në atë Kullë e Babilonit ose Kazan i Dreqit si i thonë kosovarët. Flasin, bërtasin, pijnë kafe, kërkojnë njëri-tjetrin, nguten të sistemohen.
Jo-jo-jo, nuk kam ardhur të shoh këta. Hedh një vështrim të fundit. Ka fytyra të njohura nga Tirana. Jane Botuesa, bëhet Panairi i Librit. Nuk më interesojnë “Botuesat’ me gjithato hesape, me gjithato muhabete, ça po më duhen ?! “Ra ky mort e u pamë”, “Rashë në këtë hotel e i pashë”.
Dal jashtë. Pyes të parin prishtinali që më dal përpara ku bëhet Panairi i Librit. “Pse ?” do kishte qënë përgjigja e kësaj pyetjeje në Tiranë. Këtu jo. Këtu prishtinaliu nuk nuk përgjigjet duke pyetur. Prishtinaliu “e di” pse mund ti interesojë dikujt ku ndodhet një Panair Libri, dhe ma tregon menjëherë. Është afër. Duke ikur tek panairi tmerrohem kur mendoj se mund të takoj ndonjë të njohur që mund të më ngjitet si Ciceron. Nuk më duhet Ciceron. Jam Zog’ i Qiejve. Fluturoj lart.
Pallati i Sportit ku bëhet Panairi dhe rretheqarku më lënë pa mënt. Arkitektura është aq e ngjeshur aq e ndërlikuar me kthesa, korridore, shkallë, zgëqe, nivele, dyqane, Bare etj. sa të kujton pamje nga qëndrat e metropoleve.
Ja dhe Panairi. I madh, shumë stenda dhe shumë libra. Të gjithë Botuesit shqiptarë të Planetit janë aty. Në një qoshe më të djathtë është një Plate’ e improvizuar ku botues dhe shkrimtarë duke u alternuar nga plateja në tribunë i promovojnë njëri-tjetrit librat respektivë. Duket aq i heshtur, aq i qetë ai qosh me ato të folura si mërmërima, sa nuk më ngjall aspak interes, nuk shkoj ta shoh nga afër. Si mund të promovohet një libër me poezi, pa i ulëritur të paktën disa vargje, ata më të butët, ata më të qetët, ata më të hollët ?!
Më njohin disa Botues, por nuk kam frikë se mund të më ngjitën se nuk mund ta lënë biznesin për të më sajdisur mua. Njëri prej tyre bën Nacionalistin në këtë stil; “Ishte këtu Rexhep Qosja. Tha se Fan Noli është më i madhi i Letrave shqipe. A është në vetë ai ?! Nuk thotë se Noli ka qënë Kryetar i Kishës Ortodokse, po më thotë të tilla dokrra. Po qe për “me të madhin’, meqënese ka shkruar më shumë…ha-ha-ha…i bije që Kadareja të jetë më i madh edhe se Fishta…ha-ha-ha “. Mir’, vazhdo ha’ o nacionalist i rrëmujës. Mes nje grupi vizitorësh është Demaçi. Shkëputet nga ta dhe, me një qese me libra nën sqetull, del i vetmuar. Kalon Kadareja i rrethuar nga një tufë “Mik i Librit”. Është dukshem i bezdisur prej tyre, besoj edhe i lodhur, se zhvendoset i hutuar si në jerm. Dua të besoj se nuk e ka mendjen aty, por tek llahtaritë e luftës, tek shtëpitë e djegura që kosovarët po i riparojnë me shpejtësi, KFOR-i, UNMIK-u, Kushneri, Thaçi, Rugova. “Ç’tu deshën tërë këta Ismaiiiiiiiiiil. Pse s’e bere si unë – vetëm fare”. Në një stendë ka vetëm libra të Diktatorit të Shqipërise. Njeriu që rri para saj është më i vjetri në moshë prej gjithe të tjerëve. Sheh me vështrim mosbesues çdonjerin që ndal para atyre librave. Duket se është i përgatitur për çdo “situatë”. Dal. Të gjithë kosovarët që dalin prej andaj kanë ndër duar nga një qese me katër, pesë ose më tepër libra.
Është bërë natë. Aty afër janë zyrat e KFOR-it dhe të UNMIK-ut. Para tyre rrinë djem dhe vajza kosovare në grupe të vogla dhe nëpunësa të huaj. Dikush më thërret nga mbrapa. Është një gazetar i ri që e kam njohur në Tiranë. Flas pak me të dhe drejtohem në Hotel ku gjeta belanë. Një shqiptar i Amerikës, një amerikane, tre-katër kosovarë, një shqiptare e Shqipërise, dy italiane, më ftojnë në të njëjtën kohë “për një kafe”. Shkëputem prej tyre pa mirsjellje. Më duhet të telefonoj, është vështire, megjithatë ja arrij. I urti Mehmet Kraja më prek me gatishmërinë për të më ndihmuar të sistemohem diku disa ditë. Lemë takim të nesërmen në mëngjez. Nexhmedin Spahiu miku nga Mitrovica që e marr ne telefon, thotë se nesër do jetë i zënë pasi po përpiqet të realizojë një Tribunë me Ismailin në qytetin e ndarë, në qytetin e prerë, në qytetin e therë.
Deri në dy pas mesnate rri me të gjithë nga pak. Shqiptari i Amerikës është i urtë, serioz, i dashur dhe i vëmendshëm. Mikesha e tij amerikane është shpërthyese, full of life, dhe shumë e interesuar ta njohë Shqipërinë dhe Shqiptarët. Njëri nga italianët, shitës librsh, është i pakënaqur me shitjet dhe qytetin e Prishtinës, kërkon të lagohet sa më parë, që tani, që këtë çast po të jetë e mundur. Shqiptarja nga Shqipëria që studjon në Amerikë është entuziaste që më takoi. Ndalem nja një orë në një tavolinë ku janë dy shqiptarë që merren me botime, një kritik arti kosovar, një aktor kosovar dhe një piktore. Janë të kripur, të shijshëm, të pestë, të ndjeshëm, të interesuar, të vëmendshëm. Flasim për Lasgushin, Ismailin etj. U tregoj dromca nga udhetimi hitchcockian. Kënaqen. Ulëras me sa kam në kokë; “Do të buças në krisma jete/prej buçim-heshturit Durim”, “Sikur të bëhet zjarr e flakë e drit’ e bardhë”. Entuziazmohen nga vargjet, sidomos aktori dhe piktorja, por vë re se entuziazmi i tyre, megjithëse i vërtetë, zgjat pak, disa sekonda, për tja lënë me ngut vendin atmosferës standard të kafenesë. Pas pak e kuptoj shkakun e entuziazmit të dozuar të Kritikut. Ka shkruar një libër për Lasgushin të cilin e nxjerr si me zor nga çanta. I hedh nje sy. As “Trioleta” as “Letërkembim”, as “Dremit Liqëri”, askurgjë. S’ka problem, vete të fle.
Në mëngjez, i përpiktë, serioz, i sjellshem, vjen Mehmet Kraja. Pimë kafe, bëjmë muhabet. Pastaj më bën një shëtitje nëpër qytet me makinën e tij. Më sistemon në një hotel më të lirë se Grand-i, dhe më dërgon në Stacionin e Autobuzave prej ku do të marr autobuzin për në Mitrovicë. Rrugës, mes tjerash, e pyes pse aq të larta ndërtesat, pse aq e ngjeshur qëndra e qytetit. Thotë se në përgjithësi Prishtina është qytet i ngushtë, se shtëpitë janë bërë në stilin komunist, shumica jo më tepër se 80 metra katrore. Thotë gjithashtu se ligji jugosllav e ka ndaluar Prishtinën të zgjerohej në fushë, duke shkaktuar në këtë mënyrë dyndjen brendaperbrenda asaj shtrirje që qyteti ka sot duke e bërë tepër të lartë çmimin e truallit të banueshëm. Kalojmë përbri një përbindëshi 12-15 kate me dritare dhe ballkone të vogla. Këtu ka banuar Rugova, thotë Mehmeti. Ndahemi tek Stacioni i Autobuzave.
Stacioni është i shkretë, por i pastër. Nuk ka nëpunësa, biletari, askurgjë, bosh. Njëra qoshe e Stacionit është e shembur nga bombat e NATO-s. Autobuzët, të paisur me tabela dhe numura, rrinë në boxet përkatës. Bileta paguhet brenda në autobuz. Nisemi saktësisht në oren e caktuar. Udhëtova edhe herë të tjera me autobuz në ditët e mëpastajme dhe ende jam i mrekulluar sa mirë funksiononte sherbimi i autobuzave. As kontrolle, as Polici, as administratë, askurgje. KFOR-i dhe UNMIK-u nuk kane asnjë lidhje me këto, mirpo gjithçka punon përsosmërisht. Mësuesit nuk paguajnë, studentët gjysem çmimi.
Në dalje të Prishtinës “Prodhuesi i Rrymës” nxjerr tym nga oxhaqet. Më të djathtë dhe më të majtë; mbeturina infrastrukturore të përdorura nga ushtria serbe si vendgrumbullime, shkallmuar nga bombat e NATO-s. Shtëpi të shkatërruara, gjysem të shkatërruara ose të djegura, që po rindërtohen. Rruga është e dëmtuar vende-vende, por edhe ajo po riparohet. Në çdo kryqëzim, në çdo urë, në çdo qendër të banuar, ka nga një patrullë të KFOR-it; Një tank mbi kullën e të cilit rri një ushtar, një ushtar tjetër gati në fërngjinë e tankut, dy të tjerë anash tankut, një i pestë, në rrugë, me gishtin në këmbëz.
Mitrovica është afër, pak më tepër se një orë me gjithë vonesat dhe ndalesat. Zbres nga autobuzi. Nisem andaj nga ma merr mendja se duhet të jetë ajo,”Ura”. Dikush më thotë se duke ecur drejt pas pak minutash do jem atje. Në të dy anët e një rruge të gjerë ka shumë dyqane, restorante të vogla etj. Mitrovicalit nuk janë aq “metropolitanë” sa prishtinasit, jeta këtu është më kaotike. Dyqanet kanë kryesisht materiale ndërtimi. Ulem të pi një kafe. Ma bëj nji espreso, i them kamarierit. Po, thotë, dhe pas pak më sjell një kafe turke. I kërkoj spjegime; “nuk u morëm vesh, tha duke mos më parë në sy, unë mendova se kërkove kafe ekspres, dmth të shpejtë, unë e kuptoj çfare kafe do ti se kam qënë kafexhi në Milano, por këtu në Mitrovicë nuk bëjmë të tille”.
Pak më tutje futem të ha diçka në një restorant të vogël. Quhet “Jeta e Re” ! Kamarieri, që kupton se “nuk jam pi atyhi” i jep fund dilemës sime për të zgjedhur duke më treguar me gisht mbi një furrë ose zgarë; A don Pasul ? Po, i them, pa ditur fare për çfarë është fjala, dhe ulem pres në një tavolinë jashtë duke vërejtur kalimtarët. Filloj të ha…Pasul-in. Është “Fasule”. Por aq e mirë, aq e shijshme, dhe sidomos aq interesante, sa kush nuk e ka provuar të mos mundohet ta imagjinojë. Një pjatë e mjerë me fasule të forta të pazjera mirë, gjithë ujë dhe me pak yndyrë në Tiranë, është vite drite larg këtij Pasuli madhështor, i ngjeshur, i plotë, i hapur, i sinqertë, në një vorbë vezake të thellë argjili, me fasule kokërrmëdha të buta të zjera mirë, me një copë mishi gjigande brenda, me erëza të forta dhe shumë bukë. Gjithçka që mban toka e Kosovës është aty brenda, në atë Pasul; shqiptarët, serbët, turqit, magjypat, xhamiat, kishat dhe manastiret, budallakitë dhe mrekullitë dhe të gjitha brenda atij tasi të thellë eliptik argjilor.
Mbaroj së ngrëni dhe nis pak muhabet me mitrovicaliun e tavolinës pranë. “Ka ndonje serb “këtej” ?”, i them. Ngrihet nga tavolina, afrohet dhe me ton konfidencial më thotë; “Asnji. Bo me ardhë nanji, e likvidojmë për pesë minuta”.
Nga tavolina ku po thith një cigare hedh sytë kah fundi i rrugës, atje ku duhet të jetë edhe fundi i kësaj pjese të qytetit. Jam ende larg, por ndërkohë e kam kuptuar të vërtetën e hidhur; “Mitrovica Mon Amour”, është e gjitha “Andej”. “Këtej”, ca shtëpi të ulëta dhe ca dyqane të vogla, dhe, si për tu tallur, e vetmja ndërtëse shumëkatëshe hijerënda Jugobanka.
Duke ju afruar urës, kalimtarët rrallohen. Në dyqind metrat e fundit thujse nuk ka fare të tillë. Mitrovica “andej”, dmth qyteti i vërtetë me ndërtesa e dyqane të mira është i vendosur në formën e një rripi rrëzë kodrave. Po e famshmja Trepça me zgafellat e veta, ku është ? Nuk shihet prej aty. Ndodhet mes kodrave.
Mbi urë venë e vinë ca mesogra me fytyra të mrrylta, duke ecur ngadalë drejt në mes të urës pa e kthyer kokën. Katër-pesë fëmijë 10-12 vjeç rrinë në grup pak metra larg urës dhe rojave franceze. U afrohem fëmijëve. Më mbysin me pyetje për Shqipërinë, Tiranën etj. Ndërkohë që ju përgjigjem bëj një far’ provokimi ndaj rojave franceze, bëj dy tre hapa mbrapa gjoja për tu mbështetur me kurriz tek parmaku i Urës. Francezi e sheh këtë gjest, lëviz një hap, krruan fytin. Nuk kam ndërmend ta zgjas “muhabetin” me francwzin. Vazhdoj me femijët. I pyes, e ka ndonjëri prej jush shtëpinë “Andej” ?. Po, unë e kam, thonë në një zë dy prej tyre. Unë, shton më i vogli, që nuk është me shumë se 10 vjeç, kam dy vjet pa vajtur në shtëpinë time. I mbushen sytë, gëlltitët me zor, fjalët i ngecin. Ndonjëherë “ata” pijnë, ulërasin, bërtasin, sulmojnë, vijnë deri në mesin e urës, se më tutje nuk ja u mban, thotë një më i rritur duke treguar me gisht në drejtim diagonal me qoshen ku jemi. Kush janë “ata”, i them, dhe pse nuk vijnë “këtej” ? “Ja-ja, hidhet një tjetër, janë ata që rrijne atje në atë kafenene në qoshe të atij pallati. Nuk vijnë këtej se i vrasim”. Si i vrisni? i pyes. “Me gurë, me gjithça”.
Përshëndetem me fëmijët. Kur kam bërë disa hapa, njëri prej tyre, nja 14-15 vjeç më bën pyetjen e fundit, “Xhaxhi, a ka Repera në Tiranë ? “Ka, si s’ka, dhe u bëra gati ti them se mirë bëjne që janë Repera ata të Tiranës, por halli është se disa prej tyre nuk janë vetëm Repera, por janë edhe pak gangstera në moshën tënde vogëlush, se kanë sharra dhe gërshëra me të cilat më kanë sharruar deri tani dy biçikleta, e për t’a ruajtur biçikletën e tretë prej tyre, “xhaxhi” atë tani e lidh me një zinxhir më të trashë se ky me të cilin është ndarë kjo urë dhe ky qytet”, por nuk vazhdova, se këtë herë mu mbushën mua sytë. “A janë të fortë Reperat në Tiranë ? Xhaxhi u largua. Bëri sikur nuk dëgjoi.
Po kthehem në Prishtinë me Autobuz. Një bashkudhëtar më tregon burgun e Smerkovnicës që nuk mu duk si burg. Ishte si ato depot e mëdha soc-realiste të drithit aq të njohura per peizazhet tona rurale. Ç’burg zeza, buzë rrugës, as postobllok kafkian, askurgjë.
Pak kilometra në të dalë të Mitrovicës, “Atje matanë, thotë bashkudhetari duke treguar rrëzë kodrave më të djathtë, ka fshatra serbe. Nuk dalin në rrugë. Pranë tyre kalon hekurudha, udhëtojnë vetëm me tren deri në Mitrovicë, deri “andej”, deri në Beograd. Shqiptarët nuk i hipin kurrë trenit në Kosovë, ka dhjetë vjet”.
Diku afer Prishtines një tufë e madhe shpendësh të zinj kalon tërthor mbi autobuz. Fërgëlloj. Tjetri në krah shqetësohet nga shqetësimi im, kthen kokën. Buzëqesh, “Janë Sorra, ka shumë këtej”.
Çlodhem pak në hotel. Dal bëj një shetitje. Është natë. Bie shi i imët. Ka shumë makina pa targa mbi trotuare dhe trafiku është i ngjeshur. Në disa pjesë të qytetit është errësirë, mungon energjia. Ka preokupim, shqetësim, po jo sherr, acarim si në Tiranë. Një natë psh kur në pallatin tim në Tiranë u fikën dritat, një banor çirrej, “Shkërdhatat, ja shesin kosovarëve korentin”. Thuhet se problemi do të ndreqet në disa ditë. Të gjithë e besojnë këtë këtu, askush nuk e vë në dyshim, e unë nuk kam pse të mos e besoj. Këtu edhe nëse ka mosbesim, ka për gjëra të tjera, jo për punë korenti etj. Mosbesimi e ka shtëpinë në Tiranë, jo në Prishtinë. Për shembull ai Pasuli në Kosovë bëhet gjithandej njëlloj, gjithandej mirë, madje gjithkund më mirë se kudo, dhe askush nuk “dyshon’ se kokrrat e fasules mund të jenë të pazjera mirë ose se erëzat jo aq të forta.
Takoj disa miq, bëj pak muhabet, pi një kafe, sillemi nëpër qytet.
Ndahem me miqtë dhe rrasem në Grand deri pas mesit të natës. Muhabet sa të duash; duhej të kishte qënë UÇK-ja ta kishte kapur Mitrovicen e para…ekonomia e Kosovës nuk lëviz dot pa lëndët e para që i merr prej andej…Serbia do të jetë e kënaqur ta mbajë Mitrovicën, pjesa tjetër e Kosoves nuk i duhet, i kushton shumë ta mbajë…duhet hapë patjetër një bankë, dikush e ka nisë, por a do kenë besim kosovarët ti depozitojnë paratë, ky është problemi…sigurisht do kenë, patjetër do të kenë besim…para disa vitësh unë dhe nje miku im i kemi dorëzuar qeverisë së Tiranës një peticion, e nënshkruan disa mijëra kosovarë, kërkuam t’i ndërrohej emri Shqiperise, të bëhej “Shqipëria Perëndimore”, ndërsa kjo këtej vetvetiu do të ishte “Shqipëria lindore”, nuk na dëgjuan, po të na kishin dëgjuar tani punët do të ishin ndryshe…më kupton apo jo…sa është vallë sasia e cash-it që qarkullon aktualisht në Kosovë…rreth 2 miliardë marka gjermane, ndoshta edhe më shumë…aha, tani që kemi Bond Still-in na marshin të keqen armiqtë…mos e çani kokën, të gjitha do të zgjidhen….vetëm të ruhemi nga halabakët që vijnë nga Shqipëria….tani për tani nuk janë shumë, nja 40, por janë shumë të rrezikshëm…lëri halabakët se ata i fut në burg, i fut një të rrahur dhe problemi zgjidhet, por ruaju nga “pedagogëëëëët” thuaj, se ata “ta fusin” virusin pak nga pak pa e kuptuar…korridori Durres-Prishtinë ai po, do të gëzonte gjithë shqiptarët e planetit, por në Shqipëri nuk e bëjnë dot, sepse para se ta bëjnë e vjedhin…jo or jo, as nuk e bëjnë as nuk e vjedhin, thjesht nuk e nisin, problemi është se qeveria e Shqipërisë ka ministra grekë që nuk ju intereson lindje-perëndimi, duan veri-jug, dmth duan ta lidhin ortodoksinë me ortodoksinë, jo perëndimin me Shqipërinë, këtu është i gjithë triku, të tjerat janë dëngla, dokrra…ku-kuuuu na ka ardhë gjithë Drenica në Prishtinë, gjith’ katundarët, kan’ zaptu apartamentet dhe bëjnë shurrën nga ballkoni…e di si është kjo puna e UÇK-së dhe e qeverisë së tyre, është sikur juve në Shqipni tju vijë një qeveri nga Tropoja ose Skrapari….Rugova, ah, ai njëlloj sot si në kohën kur Kosova ishte nën Sërbi, rri e pret tjetri, as vetë nuk e di çfarë…..po-po, por me heshtjen e tij ka ruajtur dinjitetin, seriozitetin se…ore vërtet, ku janë ata, Thaçi, Rugova, pse nuk vijnë në Grand…e di-e di ajo gazetaria juaj atje në Tiranë nuk është gazetari por kosh me lesh, këtu jo-jo, këtu s’ta përtojnë, këtu kërcet po shpife për tjetrin…i fortë – i fortë, nick-un e luftës ja ka vu kafenesë….po tjetrin e patë si ja vuri emrin kafenese KFOR-BAR…..a është e vërtetë se kosovarët i kanë sot gjithë dyert e botës të hapura, mund të ikin ku të duan, për të studjuar për të punuar etj…po-po, është e vërtetë, por jo vetëm nuk po ikin, por po kthehen, kjo është fantastike dhe të lutem shumë të mos të dëgjoj më të bësh krahasime Shqipëri-Kosovë, mbylle, qepe, këtë punën e krahasimit e ka qarë Migjen Kelmendi me atë librin, “Carere Patria”…hë de, ka bir kurve ta përkthejë Lasgushin në anglisht, jo-jo-jo, kurrë-kurrë-kurrë. Lasgushi prandaj ishte i madh, sepse i dha Shqipërisë margaritarë që ajo, edhe sikur të dojë, nuk i shet dot, nuk i ndan dot, nuk i jep dot, që mbesin përgjithmonë, më kupton, si të mira që ti fal Zoti, që nuk të pyet në të pëlqejnë apo jo…profet Lasgushi…..mespermes për Shqipëri.
Jam i lodhur. Iki në hotel. Errësirë, nuk ka korent. Një qiri mbi tavolinë. E ndez. Dhoma, siç më tha recepsionisti, është “me banjë”, ka lavaman dhe dush, por “banjën”, as allaturka as allafrënga, nuk e marr vesh ku është. Ndoshta ajo brima në dysheme atje nën dush. Vështirë ta centroj nesër në mëngjez, jo-jo shumë e vogël, sigurisht ka banjë tjetër në korridor. Shtrihem, mbulohem. Për një çast më kujtohet Gollua i Tetovës, pesë markat, gjyshja e tij çapkëne, currili çpues, motorri shpartallues. Jo fal’ Zotit, këtu nuk ka nga këto. Mbështillem, fle.
Ngrihem herët. Drejt tek autobuzat. Do iki në Pejë dhe Gjakovë.
Rruga për në Pejë është më e dëmtuar se ajo e Mitrovicës. Në përgjithësi peizazhi është po ai. Në afërsi të Pejës, gropat e rrugës dhe shtëpitë e djegura shpeshtohen. Tek-tuk anës rrugës ka varre të freskët. Mes ushtarëve të postblloqeve të KFOR-it ka shume të zinj, disa herë i gjithë Postblloku është me të tillë. Bëj pak muhabet me një prishtinas. Është dishepull i Thaçit, por edhe Rugovën e pranon. Është plot ide’ se si mund të qeveriset Kosova. Flet me zjarr. Nuk janë të rëndësishme idetë dhe skemat e qeverisjes, i them, se nga ato ka të gatshme sa të duash. Problemi është të kenë vullnet kosovarët, të merren vesh ti nënshtrohen një ideje, një skeme të vetme. Nuk është dakord. Thotë se Kosova ka “specifikat e veta“, “objektivat e veta”, “problemet duhen parë me sy kritik” etj. Pas një orteku me cilësime të drunjta muhabeti rrëshqet rrezikshëm. Unë, thotë, “Në Emër të Popullit” do ti bija shkurt, do të pushkatoja disa horra të zinin mend të tjerët.
Korbat mbi autobuz.
Ah mik i dashur, them me vete, po e filluat me “Në Emër të Popullit” do ta gjeni si ne, që varret ja bëmë njëri-tjetrit.
Në Pejë bie dëborë. Qytetin e pashë fare pak, 30-40 minuta sa bera një shëtitje të shkurtër dhe sa prita autobuzin tjetër për në Gjakovë.
Rruga për në Gjakovë, në pjesën më të madhe të saj, shkon rrëzë malit, është e dëmtuar nga kalimi i shpeshtë i zinxhirave të tankeve dhe vende-vende ngushtohet shumë. Pejë – Gjakovë ka shtëpi të shkatërruara dhe të djegura dhe varre të freskët anës rrugës, më shumë se kudo. Një studente Pejane që e kam “në kurriz”, më jep spjegimet përkatëse. “Qytetin tim, thotë, e kanë shkatërruar më shumë se çdo qytet tjetër t’Kosovës. Sa keq që nuk ndejta më tepër në Pejë, por do vij sigurisht përsëri, s’ka problem. “Prizreni nuk është demtuar pothuajse fare” vazhdon pejanja. “Ata të Prizrenit janë miqtë e Milosheviçit”, bën shaka një shoqja e saj pak më tutje, dhe të gjithë qeshin.
Pak kilometra në hyrje të Gjakovës, në të majtë dhe të djathtë buzë rrugës janë ca si shtëpi të vogla, bosh, krejt të njëllojta, me çati të pjerreta. Duken si shtëpi kartoni që kanë shërbyer për xhirimin e ndonjë filmi, por po ti shohësh mirë janë me tulla dhe tjegulla të vërteta. “I kanë bo për Shki-të e shpërngulur të Kroacise, thotë pejania, një kohë ndejtën në ato shtëpi edhe ca Shki të Shqipnisë. A ça kan bo ata qëna knej, a sa të poshtër ishin, vjedhje, drogë, gjithça”.
Në Gjakovë, ku ndejta 2-3 orë, pashë ato llahtaritë që i kemi parë aq herë në TV. Gjakovën e shëtita duke e imagjinuar si do të më ishte dukur po ta kisha parë nëse do të kisha mundësi para vitit ’90. Nuk arrita të dal dot në një konkluzion se koka mu bë çorbë nga gjithë ata parametra që duhej të kisha parasysh për këtë kalkulim krahasues. Për më tepër, mungonte Çarshia e Vjetër, dmth esenca, palca, tharmi, truri, hypofiza e një qyteti ballkanik. Qëndra e qytetit, pa lezet, pallate soc-realistë, ma nxorri mallin e Lushnjes.
Para se të marr autobuzin per tu kthyer ha nje Pasul shoqëruar me birrë. Më i mirë se në Mitrovicë !
– Sa kushton?
– Po ti kesh, katër marka.
I shqiptoi këto fjalë gjakovari, jo me kuptimin, “Po të mos i kesh, më jep më pak, ose hiç”, por si një formulim i sofistikuar per të zbutur vrazhdësine universale të atij momenti.
Parkun qëndror po e ristrukturojnë italianët. Aty pranë është një manastir i vogël i hedhur në erë. Kupolat e hallakaura duken si gjysma shalqinjsh.
Për fat, autobuzi që vete në Prishtinë do kalojë nëpër një itinerar të ndryshëm nga ai që erdha, nga Rahoveci. Këtë herë, “ciceroni” që kam në krah është një djalë i ri që quhet Zef, “student i Juridikut”, katolik nga një fshat aty afer. Edhe ai për Prishtinë. Flet shumë, edhe pa e pyetur. “Ka shumë katolikë këtej…ja atje…rrëzë malit, janë trembëdhjetë fshatra katolike, ja fshati im…ja Këmbanorja, e kemi bërë të re me ndihmën e një Organizate holandeze…të gjithë kanë njerëz në emigracion…jemi shtatë vëllezër…kemi dyqane argjendarie në Francë, Belgjikë, Gjermani, Çeki…kemi tokë këtu…jam 22 vjeç…jam i fejuar, të fejuarën e kam në Slloveni”.
Kalojmë mbi “Urën e Shenjtë”. Ura e vjetër prej guri është rrëzë një kodre shkëmbore. Lumi vjen nga një e çarë e kodrës si e prerë me thikë. Pastaj ura dhe lumi del menjëherë në fushë. S’di pse mu duk se e kishin ndërtuar, jo pse ishte e nevojshme, por sepse ndoshta…duhej një urë.
Rahoveci, mbi një pllajë. Pak më tutje një postobllok i KFOR-it me ushtarë…rus. Autobuzi mërmërin. Nuk e lë pa e vënë në dukje këtë fakt gjakovari mburravec.
Deri në Prishtinë pamje karakteristike e Fushës së Kosovës, tashmë e njohur për mua.
Në Prishtinë arrij vonë. Qyteti është pothuajse i gjithi i zhytur në errësirë. Çlodhem fare pak në Hotel. Dal jashtë. Nesër do ta lë Kosovën. Bëj një xhiro të gjatë nëpër rrugët dhe rrugicat e errëta në periferi të qytetit. Tre të moshuar me republika më kalojnë pranë duke folur…serbisht. “Është e pamundshme të kenë qënë serbë, më sqaroi dikush të nesërmen, janë boshniakë”.
Restoranti ndriçohet me qirinj. Pasul, të lutem më sill një Pasul, shpejt një Pasul. I treti Pasul ishte si nuk mund të mos ishte; ai si edhe dy të tjerët ndaj tij; Më i miri. Pak më tutje, në tavolinën fqinje, dy “prej Tirane”, nën dritën e qirinjve diskutojnë me zë të ulët menunë dhe porosisin “Qebap”. Ehu, nuk e dinë, nuk e njohin, nuk e kanë zbuluar ende mrekullinë.
Dal, fus pak turit në Grand, por largohem menjëherë me një ndjenjë bezdie. A ka Pasul këtu ? Jo. Ciao, s’është Kosovë.
Të nesërmen ngrihem herët. Hoteli, njëlloj si Grand-i, jep kupon ratimor të rregullt me vulë, që nuk më duhet, kam ardhur me paratë e mia, për qefin tim, për mallin tim.
Në Prizren iki me Furgon të cilit këtu i thërresin me një emër të çuditshëm; “Kombi”.
Kam përshtypjen se po kaloj nëpër pezsazhe të njohura, jo vetëm pse ngjajnë me pjesët e tjera të Kosovës, por edhe pse ato pamje do ti kem parë me siguri në TV. “Kombi”, mbi të cilin po udhëtoj, edhe pse më i vogel, është më i zhurmshëm se Autobuzi. Ndoshta nga prezenca e “Shqipërisë Perëndimore”; Tre fierakë, dy burra dhe një grua në ndenjësen pas meje. Tek kaloj nëpër atë rrugë, shtëpitë e mëdha karakteristke të Fushës së Kosovës më duken si Kryeqytete të shteteve të vegjël, kufijtë e të cilëve i shoh që gjarpërojnë nëpër fushë. Fierakët ?! Ndoshta janë kosovarë të natyralizuar myzeqarë, ose miq të kosovarëve të Fierit. Përtoj ti pyes kur mendoj se po ti pyes mund të më pergjigjen, jo si “ketu” por si “atje”, dmth duke më pyetur ata mua; Pse ?! “Pse të plaçin, sepse jeton në një vend të gjerë dhe të ngrohtë dhe të pasur dhe ke mbetur aq i ngushtë, aq i vogel”.
Prizrenin e pashë fare pak. Duhet të iki shpejt se rruga është e gjatë dhe e rrezikshme.
Futem në një Restorant ku ha diçka shpejt e shpejt. Kamarieri, të cilit i jap marka, ma kthen kusurin me Lekë. I nënshtrohem me kënaqësi kësaj hileje të lezeçme.
Iki qefprishur që nuk munda ta shoh si duhet Prizrenin, Prizrenin “Citta’ d’Arte”, Prizrenin elegant, sharmant, Prizrenin e sofistikuar, me xhamia të vjetra, monastire, rrugica, kalldrëme, kafene të vogla, shqiptare që flasin turqisht.
Furgoni, Kombi mbi të cilin po kthehem në Tiranë ka brenda tre kosovarë, dy burra dhe një grua që kthehen në Itali, një që kthehet në Gjermani, një tjetër që vjen në Tirane, dy djem të rinj tiranas që punojnë në Gjakovë me një Organizatë Humanitare në ndërtimin e kulmeve të shtëpive të shkatërruara, dhe mua.
Morini është i shkretë. Dy ushtarakë të KFOR-it u hedhin një sy Pasaportave dhe aq, as vulë askurgjë. Ja ngul për një moment sytë postobllokut tonë të kuq, atij që u bë postoblloku më i famshëm i Planetit gjatë bombardimeve, atje tek çerniara, në këndin nga e majta ku bashkohet trau horizontal me kolonën. Mijëra fotografi dhe kamera TV e kanë fiksuar atë kend, atë qoshe fatale para se cilës mund të fotografoheshin e filmoheshin për së pari mijërat e fatkeqëve që vinin. Kam qëne nje ditë këtu, kur bombardimet vazhdonin dhe eksodi ishtë në zenit. Shumë prej tyre, krejt të sfilitur, të dërrmuar, me sy të zmadhuar nga tmerri, pasi kishin arritur deri aty me shpirt ndër dhembë, plaseshin menjëherë përtokë në një shesh të vogël aty pranë në rrathë të vegjël me të afërmit, dhe qanin me ulërima ngjethëse, të papërballueshme për sy dhe veshë njerëzorë.
Nga vini ? – i thashë një vajze të mbytur në lot.
Çfarë munda të dëgjoj mes Kujës së saj është se tre motrat i kishin mbetur mbrapa, s’dinte ku.
Më të djathtë të rrugës, buzë përroit, ka Bunkere. Njëri prej kosovarëve, ai që kthehet në Gjermani, thotë; “I shihni keta…? Xhaxhi nuk i beri kot, aj’ dinte diçka”. Restoja diasporike e kosovarëve të Kombit nuk reagon. Çudia është se aprovojnë, madje me komente, dy djemtë e rinj nga Tirana, njëri prej të cilëve nuk është as 20 vjeç ndërsa tjetri nja 22-23.
Në një vend përtej Kuksit ndalim pak për tu freskuar në një burim. Në anën tjetër të rrugës është një si restorant, i vogël farë, një farë dhome ndërtuar me mur të trashë guri. Mbi një furrë, tenxhere të shtrembëra të shëmtuara të mbuluara me kapakë gunga-gunga. Anash, nga jashtë njërës prej ketyre tenxhereve të mbuluara, ca rrëke të kuqërremta; Fasule !
Janë edhe dy Police aty. Njeri perjashta, tjetri ngrohet pranë sobës. Sapo nisemi, njeri nga kosovarët, ai që kthehet në Itali, është i shqetësuar, ka ngut, mezi pret të thotë diçka. Kthen kokën mbrapa dhe tregon me gisht; “E shifni atë Policin, atë tjetrin, atë me të riun përjashta ? Kur vija nga Italia një muaj me parë me kerrin e nji mikut, ai, po-po ai, e njoha mirë, na i mori do Marka dhe dy thasë me tesha”.
Deri në Urën e Milotit rruga është e shkretë, u këmbyem a s’u këmbyem me nja shtatë a tetë makina. E qartë, “nga Kukësi”është braktisur për shkak të rruges së keqe dhe frikës.
Drejt Tiranës Kombi flet pak. Në hyrje të saj mpihet krejt.
