Projekti Europian i vitit 1987 me studiues nga shumica e vendeve anëtare për të faktuar përmes gjuhës, praninë e shqiptarëve në shtetin helen.
Janë 696 fshatra në Greqi, të cilat kanë qenë dhe janë të banuara nga popullsi me rrënjë shqiptare. Përfundimet nga kërkimet e studiuesve arbanë si Antonio Bellushi, Aristidh Kola, Jorgo Miha, Jorgo Maruga, Athanasio Cigo, Kazaqis, Panajotopulos e të tjerë, evidentojnë se shqiptarët e Greqisë ndahen në dy grupe, ata që janë arvanitas vendas, të cilët njihen qysh në kohën antike dhe që nga shekulli 4-13, të cilët janë mbi 550 fshatra. Janë dhe rreth 150 fshatra që banohen nga shqiptarët që grekët i quajnë allvanofonos (shqipfolës) që kanë ardhur në Greqi rreth viteve 1600. Kryesisht, fshatrat që janë banuar dhe banohen nga popullsia që flet në vatër gjuhën shqipe ndodhen në zonën e Epirit, disa janë në zonën e Thrakës, Peloponezit, Thesalisë, Livadhiasë. Në ishujt të Korfuzit, Specas, Hidrës, Psaron, Andros, Salaminës, Jo, Thirra (Santorini) e gjetkë.
Studimi i Komunitetit Europian
Në vitin 1987, një grup i Komunitetit Europian vizitoi Greqinë nga data 4-10 tetor 1987, për të kryer një studim rreth pranisë së elementit shqiptar dhe ruajtjes së prejardhjes etnike të gjuhës. Udhëtimi u organizua nga Byroja Europiane për Studimet e Gjuhëve pak të përdorura nën mbikqyrjen e Komisionit të Komunitetit Europian. Grupi përbëhej nga studiuesit e njohur arbëresh Urat Antonio Bellushi (Itali), Rikardo Alvares, Kolon Anget, Havier Boski, Joseph San Sokasao (të gjithë spanjollë), Onon Falkoma (holandez), Volfgang Jeniges (belg), Robert Martin, Stefan Moal (francez), Kol O’Cinseala (irlandez). Qëllimi ishte që përfaqësuesit europianë gjatë vizitës të binin në kontakt me fshatrat që banohen nga njerëz që flasin gjuhën arvanite.
Gjatë vizitës përfaqësuesit e Komunitetit Europian u ndeshën me shumë probleme deri dhe në lëndime. Megjithatë, grupi i studiuesve nuk u ndal deri në fund të misionit për të sjellë të dhëna mjaft të rëndësishme shkencore për praninë e shqiptarëve në Greqi.
Fshatrat ku flitet shqip
Emrat e fshatrave të mëposhtëm janë sjellë ashtu si shqiptohen në gjuhën greke, pa u bërë përkthimi në gjuhën shqipe. Lexuesi mund të vërejë pa vështirësi se shumë nga këto emra të fshatrave kanë rrënjën dhe kuptimin e pastër të gjuhës shqipe dhe këta emra u kanë rezistuar deri më sot edhe ndryshimeve që kanë sjellë vitet.
Në fjalët e shkruara me shkronja të mëdha rrënja dhe kuptimi tregojnë qartë prejardhjen ose kuptimësinë nga gjuha shqipe. Shumë emra të fshatrave përbëhen nga bashkime të fjalës greke me atë shqipe. Ndërsa emrat e fshatrave në kllapa, janë fshatra, ku gjuha arvanitase flitet pak dhe po shkon drejt zhdukjes. 1-Qarku i Atikës ka rreth 84 fshatra, ndër to përmendim: Qeratea, Kuvaradhes, Kalivia, Koropi, Kapandhriti, Mazi, SHPATA, LOPËSI, MARATHONA, BUJA, Menidhi, Shpatanxiq, Gramatiko, Kalamos, Markopulo, Markopulu i Orapisë, Moilesi, Malakasa, Kakoshalësi, HALKUÇI, Sikamino, (KUKUVAJNË), Anoljosia, (Katoliosia), Kamatero, HASI, Aspropirgo, (Brahami). 2-Zona e Megarindhos përmendim: Ambelaqia, Elensis, Madra, Magula, Vila, Mazi, KRYEKUQI, Salamina.
Kryeqyteti i ishullit të Salaminës, Kuluri banohet me arvanitë si dhe qytetet e ishullit Muqi dhe Ambelaqi banohen nga popullsia arvanite. Tasos Karadi shkrimtar arvanit nga Salamina në një intervistë për një kanal televiziv shqiptar ka thënë se sot në ishullin e Salaminës ka mbi 40.000 mijë arvanitë. 3-Zona e Egjios ka ishullin Angjistri. 4-Zona e Thivës përmendim fshatrat: Hastia, DOMVRANA, KOKOSHI, Ksironomi, Karadas, Frimokastro, Paleopanagjia, VAJA, Kasnesi, Kaskaveli sot Leondaris, Parapungaj, Kapareli, BALCA, KOKLA, Kleboçari Pirgo, Lutufi, Ambeloshalësi, (Tahi), (Agjio Theodori), Neohori, Darimari, Mustafadhes, Dervenoshalësi, Rapendosa, Kakoniskiri, Kavashala, Stefani, Klideti, SHKURTA, VATHI, (KRIBAÇI), MURIQI, SHKIMETAR, Spaidhes, Latani, KARDHICA, Braci, Koqino, Sirç, Lukisia. 5-Zona e Livadhjas përmendim: Stiri, Kiruaki, Zeriqi, Kukura, Zagara, Mazi, Vrastamites, Kutumula, Luci, Pavlo, Steveniko.
6-Zona e Korinthos përbëhet nga fshatrat: Agjio Theodori, (Lutraqi), BISHA, KLIMENDI, BALCA e madhe, BALCA e Vogël, LOPËSI, Dusha, Kastanja, BIÇA, (KUÇI), Almiri, Katakali, Bashi, BIÇA, (LALOTI), SULI, (Ibrahim Bej), MAÇANI, Galataqi, Rito, Katakali, Sofikon, Karfos, Angjelokastro, Voivoda, ZEMENO, Panariti, Mukli, Vasiliko, Vladusa, Velina, Bozika, Atikia, Kriavrisi, Pala Korinthi, (Asos), Ksiloqerëza, Limohori. 7-Zona e Lokridhës përmendim: Livanadhes, Martino, MALËSINA, Proskina, Pirgos, Mazi, Larina, Surpi, Teologos. 8-Rrethi i Argos përmendim: Berbati, Limnes, (Kuçopodhi), (Varduva), (PRIFTJANI), (Pasha), (Honika), (Bundja), 9-Ishulli i Nafplios përmendim: Maneshi, Ledra, Pulakidha, Merbaka, Plataniti, Heli, Anifi, Dimena, (GJERBËSI), (Kofini), Kamari. 10-Zona e Trisinias; përmendim: (Poros), Valario, METHANA, Vromolimi, Kosona, Agjio Teodori, Megalo Horio, Megalo Potami, Kameni Hora, Ano Fanari, Karaxha, Lesia, Bafi, Ortoliti.
11-Zona e Ermonidos përbëhet pothuajse nga ishujt që historikisht njihen si qëndra të mëdha të banuara nga arvanitët dhe ku dolën heronjtë, kryetarët e parë të shtetit grek.14 Hidra, (SPECA), FURRNI, Kranidhi, Porto Heli, Ermioni, Sabariza, Iliokastro, Didimi. 12-Mantinias ka Dara. 13-Në Kalavrita është (Lukuria). 14-Për rrethin e Patrës thuhet se përpara dy shekuj banorët flisnin kryesisht gjuhën arvanitase dhe kishte gra që nuk dinin fare greqisht. Sot, gjuha arvanitase është ndihmëse dhe përdoret kryesisht në kuvendet e pleqve ose kur folësit nuk dëshirojnë të mësojnë të tjerët atë që kuvendojnë midis tyre. (SULI), (MIRA), (Lalikosta), (MIRTIZA), (Franga), (BUKURA), (Verdoni), (HAJKALI), (Krali), (Harbilejka), (Lefkopetra,) (Lalikosta), (Nikoreika), (Kareika), (Franguleika) . 15-Në krahinën e Ilias, gjuha arvanitase ka humbur pothuajse dhe përmendim. (Kumani), (BËNDETI), (Kapelitu), (MALIQI), (Dorisa), (Nemuta), (Miles), (KALOLESHI), (Agjio Ana), (Psari), Kombothekra. 16-Krahina Trifilias permendim: SULIMA, LAPI, RIPËSI, Piça, Hiristohori, Psari, Kuvela, Ano Kopanaqi, Agrilia, Varibopi, Vidhisova, Klesura, DREDHË, SULI, Shirk.
Në fshatrat Sulima dhe Lapsi, gjuha arvanitase flitet si gjuhë e dytë. Kurse në fshatrat Ripës, Piça, Kuvela, Agrilia, Psari dhe Hirisohori, kryesisht burrat e vjetër flasin mirë gjuhën arvanitase. 17-Krahina e Karistias, përmenmdim: KALANË, Baba, Dramësi, VRESTIDHE, PRINJA, Kalamaqi, ZAKARIA, Thimi, Kakogjoni, Koqini, Figja, BASHAJ, DARDANI, (Bezhani), Fokej, Melison, Agjio Dimitri, MBRETI, KRIEZA, LEPURA, LALA, ZERBISHA, VIRA, Koskina, (Marmari), Mesohoria, Nikoleta, Kutumula, Armiropotamos, HANI, Agjio Apotoli, Polipotamos, Alonja, Kisuri, Kapsala, QELA. 18-Ishulli i Andros ka fshatrat: Gavro, Agjio Petro, Ateni, BAÇI, Remata, Katahalos, Arni, BURKOTI, Ano Aprovatu, Kato Aprovatu, GJIDHE, Kato Fellos, Pano Fellos, LIVADHESA, Psoriareza, Galios, AGJINI, Kalamos, Kalivari, Hartes, Ano Varidhi, Kato Varidhi, KUMARI, Kaloqerini, Vitali, Amolohos, Sidhonda.
GREQIA I SHPALL LUFTE SHQIPERIS DUKE HEQUR LIGJIN E LUFTES ME KERKESA ANTI SHQIPTARE DUKE KERKUAR NGA QEVERIA RAMA VETEPASTRIMIN ,E IDENTITETIT SHQIPTAR ÇAME .NESE KJO QEVERI BIE NEN KERKESAT E GREKEVE KJO POLITIK KALONE NE TRADHETI KOMBETARE KJO QEVERI NUK KA TE DREJTE PER TE SHITUR ÇESHTJEN SHQIPTARE DHE TROJET E ÇAMERIS MARVESHIA E DETIT DHE E LIGJIT TE LUFTES E KUSHTEZUAR NGA GREKET ME KERKESAT PER HEQJEN NGA HISTORIA EMERIN E ÇAMERIS DHE PARAQITJA TERITORIALE E SAJ NEPER HARTAT E HISTORIS ,KJO ESHTE TRADHETI E RAMES
GREKET NUK MUND TE VENDOSIN PER IDENYITETIN TONE SHQIPTARE.AJOESHTEBOSHTI I HISTORIS SONE
The place called Greece never existed before as we know it today. The people who live in so called Greece today used to be called “romej” (except the Arvanitas who used to be called always by their name like “Albani”, “Arbanoi”, etc.) and the name “Greece” never existed during Byzantine times.
The people who live in the so called Greece today are NOT the descendants of ancient Greece (as the world history knows it). That ancient culture and civilization, unfortunately went extinct times ago, like many other ancient civilizations (like Latin civilization as well, language of which is spoken only in the certain official religious ceremonies in Vatican today and for international medical terminology).
During Ottoman times in the Balkans, after the big powers pushed for an uprising in the place that today is called “Greece”, an independent country was formed in 1821-1832. Most of the population there was of Arvanitas (and Chameria) stock, they also were the backbone of the uprising for independence from the Ottoman empire.
After the gain of independence the place was so divided, and with a prolonged civil war that a real country could not be formed.
Fearing the disintegration of the place after Ottomans left (and possibility of a return of the Ottomans), Prince Otto of Germany was brought in by European powers to clear the mess and do country-building there. He was proclaimed King of the place by big powers and given plenipotentiary powers.
The Price Otto family in Germany happen to be an admirer of the ancient civilizations, one of them being ancient Greek civilization, traces and archeological findings of which are also seen in that region called today “Greece” as well.
Being an ancient history romantic and buff, he came up with the idea, that the only way to keep the place together and for a chance to build a country there, was to adopt/impose some kind of neutral/foreign ancient language and culture for all people living in that place, that will make possible for the people to stick together under one language and culture imposed on them.
So with a special royal decree, he proclaimed a version of the ancient Greek (the easier one to be taught and learned by people there in those times) as an official language of the place, and also came up with the new name for the place, calling it with a special royal decree “Greece”.
Everything else was banned, and the new “country” formed, was ordered to be rebuild anew in resemblance of the old romantic view of the ancient Greek civilization, starting with the buildings, names of people, places, cities and villages, regions, mountains, fields and all were changed to made-up names loaned by the ancient literature of ancient Greek civilization.
This of course was associated with money brought by European powers to rebuild. The more people in that place agreed with the change of their true national and ethnic identity and declare themselves artificially “Greeks/Helenes” and adopt to the new order, the more money was to be pouring in.
Naturally, the strongest resistance to this artificial and made-up solution, was by the Arvanitas (and Chameria), but at no avail.
It is legendary, the loss by one vote in the Price Otto’s Parliament of that time, of Arvanitas proposal to have the Albanian (Arvanite) language as an official language of the place called ‘Greece” today, and to call the new country “Arvanoi” (instead of “Greece”).
There is plenty of factual evidence, archival and historical documents, as well studies and publications by major authors and authorities in the field about as above.
One interesting fact here, is that one of the earlier German/Austrian well known historians and scientists of that time, Fallmerayer, alerted Prince Otto and others to this nonsense, of declaring a whole people and place by a name not belonging to them, and injecting an extinct culture and civilization on people who had no idea about it and did not belong to it at all. Well, Fallmerayer may have proven to be right. Germany is still paying for the Otto’s mistake, even today. it has gotten stuck with the country so called “Greece”. It is now forced to pour free money, even today, out of Germany’s pocket (through European Union as well) year after year to keep it alive and going, as this “Greece” cannot stand on its own. It is an artificial creation of Prince Otto’s fantasy, and the new generations of the Germans and Europeans are continuing to pay for it.
Moreover, what Prince Otto did back then, is tantamount to ethnic cleansing. He forced inhabitants of the region/place called “Greece” today to change by force their culture, language, national and ethnic identity to something else that those people were not, so they could artificially change to look modern and civilized (like ancient Greeks in Otto’s personal view) and be united.
By the way, Fallmerayer, is a banned figure and historian in what is called Greece today.
All this revelation, informs another major point: history taught about what today is called Greece, it appears to be taught wrong. People are wrongly taught in schools that today’s Greece and its people are the direct descendants of ancient Greeks. Greece and Greeks of today, in some extend, also think they are superior to others just because they are called “Greeks” and their country “Greece” by degree (not by the virtue of the truth). They also seem to believe for some reason, they are entitled to the German and European money being handed out to them.
The school textbooks and historiography should change, telling people the truth as it is. And with this will come many other changes in the way we see relations with the country called “Greece” today.
Greqia sic njihet sot nuk ka egzistuar kurre me pare. Ata qe sot quhen Greke ne vendin qe sot quhet Greqi, NUK jane pasardhesit e Grekeve te vjeter. Qyteterimi I vjeter klasik Grek, fatkeqesisht eshte zhdukur me kohe, sic jane zhdukur edhe qyteterime te tjera te lashta (si psh ai Latin, dhe qe sot gjuha e zhdukur Latine flitet vetem ne disa ceremoni te vecanta fetare ne Vatikan, apo perdoret per emertime nderkombetare ne mjekesi).
Deri ne vitet 1821-1832 (vitet e clirimit nga Perandoria Otomane), ata qe sot quhen Greke, quheshin ne ate kohe “Romej” (termi Greke apo Greqi nuk njihej fare e nuk egzistonte ne ate kohe ne Perandorine Bizantine , e ne Kohen e Perandorise Otomane). Vetem Shqiptaret (si etnia me a madhe qe perbente ate vend), quheshin qe ne kohen e Perandorise Bizantine e deri me 1821-1832, me emrin e tyre dmth “Arvanitas” apo “Arvanite/Alvanoi”.
Deri me 1832 ai vend qe sot arificialisht quhet Greqi, perbehej me shumice te popullsise nga Shqiptare (Arvanite dhe Came), dhe minoritete si Sllave, Turq, Arumune dhe Rome.
Me marrjen e pavaresise nga Perandoria Otomane me 1821-1832 (me ndihme e Britanise dhe vendeve te tjera Europiane), ne vendin qe sot quhet Greqi kishte nje percarje shume te madhe, lufte civile pa mbarim, per shkak te etnive te ndryshme qe flisnin gjuhe te ndryshme dhe ndarjeve te thella politike. Si rezultat, kishte rrezik qe ai vend te shperbehej e te mund te binte perseri nen ndikimin Otoman.
Duke pasur friken e renies perseri nen ndikimin e Perandorise Otomane, u soll nga fuqite Europiane ne ate vend Princi Gjerman Otto, dhe ai vend u shpall Principate me pothuaj atributet e nje Mbreterie. Duke pare percarjen e madhe, mizerjen, varferine dhe luften brutale politike, Princi Otto doli me nje ide qe mendoi se do ta shpetonte ate vend nga shkaterrimi i plote.
Ai dhe familja e tij Mbreterore ne Gjermani, duke qene te apasionuar nder te tjera edhe pas qyteterimit te lashte Grek, vendosen te ndryshojne cdo gje egzistente ne ate vend. Princi Otto me dekret te vecante mbreteror vendosi me ligj qe gjuha zyrtare dhe e folur ne ate territor te adoptohej gjuha e lashte e zhdukur Greke (nje nga versionet me te lehta te saj per tu mesuar ne ate kohe), dhe ai po me dekret te vecante vendosi ti jape atij vendi emrin e sajuar “Greqi”.
Cdo gje tjeter qe egzistonte u ndalua me ligj, dhe ne “vendin/shtetin” e ri te formuar cdo gje u urdherua te rinderohej e re nga fillimi ne kopjim dhe ngjashmeri me perfytyrimin romantik te civilizimit te lashte te zhdukur Grek, duke filluar me ndertesat, emrat e njerezve, te vendeve, qyteteve e fshatrave, krahinave, maleve, fushave dhe te gjithcka tjeter u ndryshua me emra te huazuar nga literatura e civilizimit te lashte antik Grek.
Natyrisht qe rezistenca me e madhe ndaj ketyre dekreteve mbreterore erdhi nga Arvanitasit (dhe Cameria), qe kerkuan ne ate kohe qe gjuha zyrtare ne ate vend te shpallej gjuha Shqipe/Arvanite dhe ai vend te quhej me emrin e entise me te madhe ne ate vend, pra “Alvanoi”.
Por pa dobi. Ne Parlamentin e atehershem te Princit Otto, me voten e tij dhe te Ambasadorit Francez, Arvanitet dhe Camet humben, dhe keshtu ai vend u emertua “Greqi” dhe gjuhe zyrtare e shpall me dekret nje version i lehte per tu mesuar I gjuhes se qyteterimit te lashte te zhdukur Grek (duhet te theksohet ketu deri me 1832, qe kete gjuhe te lashte Greke, nuk e njihte apo nuk e fliste asnje etni apo popull qe perbente ate vend qe sot quhet me dekret “Greqi”).
Pra ajo qe sot quhet “Greqi” eshte nje krijese artificiale, nje shtet artificial popujt e te cilit jane percudnuar ne gjuhe, zakone, histori e tradita, duke ju nderruar me force gjuha e te gjitha keto e per tu deklaruar dicka qe ata nuk jane dhe nuk e kane me origjine si banore te atij vendi.
… Edhe në epokat e kohës dhe shekujve, gjatë histories dhe valëve të jetës si vale deti, jeta e shqiptarëve ka qenë shumë e vështirë dhe me shumë stuhi e rrëmuja, nën sundimin e huaj shekullor, të carave e sulltanësh, bizanti e ruso ortodokse greke. Ende i kujtojmë dëbimet e shqiptarëve nga trojet e veta të stërlashta që nga Molla e Kuqe dhe Toplica, i dëgjojmë tmerret kur serbët u rrëmbenin nënave fëmijët dhe i hidhnin në zjarr ku piqeshin si mish qengji, apo kur nënat me barrë i therrnin në bark dhe ua nxjerrnin foshnjën ende të njomë pa lindur, dhe i ngulnin të gjallë në bajoneta, dhe madje ua digjnin edhe varret , apo kur pleq e fëmijë i hidhnin në kamarre me dru të ndezura nga zjarri dhe i digjnin si të ishin patate. Është mirë të lexoni librin “Beteja e Toplicës” dhe të bindeni se me qindra e mijëra pleq, gra e fëmijë bëheshin shkrumb e hi, ose të lexoni për tmerret e Çamërisë, prej nga grekët dëbuan me dhunë të paparë popullsinë shqiptare. Diçka e ngjashme ndodhi edhe në Lumë të Hasit, për çka flet edhe serbi Dimitrije Tucoviq, ndonëse për këtë rrëfejnë edhe pleqtë që me sytë e tyre kishin parë teksa gjaku rridhte si lumë. Rrëfejnë edhe Spahijt e Lumës, edhe veprimtarët nga Amerika Neshat dhe Esat Bilali- Luma me memoaret e tyre. Rëfimet e tyre janë të gjata dhe rrënqethëse rreth terror, djegies, vrasjeve, plaçkitjeve, dhunimeve, krimeve ndaj shqiptarëve dhe dëbimeve të tyre nga vatrat dhe oxhaku, duke bërë spastrime etnike të shqiptarëve gjithandej Kosovës e të trojeve arbërore gjer në fushat e Nishit dhe Toplicës shqiptare.Gjithandej në arat e mbjellura me luledielli dhe ullinj të Çamërisë duke djegur edhe varret e vjetra shqiptare hordhitë kriminale dhe gjaskatare ortodokso- ruso-greke. Edhe në Rrafshin e Pollogut i bënë kërdi mbi popullin vendas shqiptarë, edhe më herët, por sidomos pas vitit 1912/13 kur në këto troje u sollën populate serbosllave dhe u vëndosën në tokast e buta shqiptare të Pollogut, e gjer andej Sharrit në Gorë e Opojë, në Restelicë e Dragash dhe gjer në Pejë e Gjakovë…Gjithandej rrugët ishin përplot kufoma, dhe për këto tmerre autentikisht rrëfen korrespondenti i luftës i Vjenës, Leo Freundlich në broshurën e tij “Shfarosja e Shqiptarëve” (Albaniens Golgatha), të botuar në Vjenë më 1913.Aty, pra, ka çfarë të lexohet…!
***
…Për më shumë se dy mijë vjet SHQIPTARI ka jetuar atje ku jeton tani – në fortesat e Epirit dhe Ilirisë, përtej Adriatikut paralel me thembrën e Italisë. Në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, shqiptarët u përzienë me fqinjët e tyre jugorë, grekët dhe ishin shtylla kurrizore e luftës për pavarësinë e Greqisë. Bashkatdhetarët e Marko Boçarit emigruan të gjithë në Cefaloni, në brigjet e Greqisë, por afro 2 milionë shqiptarë më të pafatë jetojnë tashmë nën sundimin turk
Sot shqiptarët, arabët, armenët, bullgarët, grekët, serbët dhe vetë turqit po vuajnë, siç ka ndodhur prej dekadash, nga plaga e sundimit turk. Nga këta popuj të pafat, shqiptarët janë të parët që duhet të tërheqin vëmendjen e një bote joegoiste
As rrahjet me thupra, as arma, as topi, as mërgimi, as burgimi, as edhe vetë vdekja nuk i tund nga vendi”.
Folësi ishte një shqiptar i ri në moshë që një pjesë të shkollës e kishte bërë në SHBA. Ai është rikthyer tani në vendin e tij, ku po punon me zell të madh për popullin e tij. Eshtë një prej të paktëve njerëz të arsimuar në Shqipëri, por synon që brezi i ardhshëm të mos i numërojë me gishta burrat dhe gratë e arsimuara të Shqipërisë.
Fjalët e përmendura më sipër u paraprinë prej këtyre: “Për momentin, nga veriu në jug dhe nga lindja në perëndim të Shqipërisë, të gjithë klasat e njerëzve – muslimanë dhe të krishterë qofshin – kanë një dëshirë, pothuajse një pasion për arsimin kombëtar. Të gjithë ata e kuptojnë që, ashtu sikurse në të kaluarën shpata ishte simbol i fuqisë, sot arsimi është perëndesha e fuqisë, dhe ata do të arsimohen, pavarësisht persekutimit”.
Shqiptarët janë vetëdijësuar për nevojën që kanë për qytetërimin dhe progresin perëndimor. Por, që nga dita e parë e miratimit të Kushtetutës së re otomane, turqit e rinj ishin të vendosur që qytetërimi duhej të vinte tek shqiptarët, vetëm pasi të kishte kaluar në një sitë turke dhe mohamedane. Ky program nuk mund të pranohej nga shqiptarët, edhe sikur turqit e rinj të kishin qenë në gjendje ta vinin në zbatim.
Shqiptari është europian: për më shumë se dy mijë vjet ka jetuar atje ku jeton tani – në fortesat e Epirit dhe Ilirisë, përtej Adriatikut paralel me thembrën e Italisë. Në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, shqiptarët u përzienë me fqinjët e tyre jugorë, grekët dhe ishin shtylla kurrizore e luftës për pavarësinë e Greqisë. Bashkatdhetarët e Marko Boçarit emigruan të gjithë në Cefaloni, në brigjet e Greqisë, por afro 2 milionë shqiptarë më të pafatë jetojnë tashmë nën sundimin turk.
Gjatë 125 viteve para zbulimit të Amerikës, republika krenare e Venecias kishte një supremaci dashamirëse mbi qytetet shqiptarë të bregdetit, dhe kështu që e vonoi me një shekull dominimin turk. Me rënien e Skutarit në Shqipëri dhe dëbimin e venecianëve nga turqit në vitin 1748, këta të fundit filluan sundimin e tyre – shekuj të tërë mashtrimi, bese të thyer dhe mizorie. Rezultati i sundimit turk mund të përmblidhet me zhytjen më thellë të shqiptarëve në varfëri, supersticion, dhe etje për gjak, për shkak të terrenit pjellor që garantonin historia malore dhe tiparet primitivë. Përgjatë dy mijëvjeçarëve, valët dhe impulset e progresit nuk e kanë arritur shqiptarin, ose e kanë anashkaluar, duke e lënë të paprekur.
Hakmarrja praktikohet ende
Sot, ashtu si në të kaluarën, është e vërtetë që një në pesë malësorë flijohen prej hakmarrjes së tmerrshme, që vetëm qytetërimi mund ta çrrënjosë nga jeta e shqiptarit. Të qëllosh një person, edhe tinëz, është çështje e marrjes së gjakut. Asgjë tjetër nuk mund ta kthejë nderin e plagosur. Nëse nuk vritet vetë vrasësi, atëherë një prej të afërmve duhet të jetë viktima, e kështu nis zinxhiri i pafund. Kur hakmarrja ka shkuar shumë larg, mund të blihet nëse ke para të mjaftueshme, ose mund të ndalet përmes disa prej kompleksiteteve të kodit të shqiptarit.
Askush nuk duhet të flasë për shqiptarin si njeri pa ligje. Ai zbaton në mënyrë skrupuloze atë që njeh dhe pranon: por, këta janë ligjet që i kanë dhënë natyra dhe zakonet, si dhe natyra e paraardhësve të tij shekuj më parë, të “kodifikuar” disi në shekullin 15, ndonëse edhe sot e kësaj dite nuk janë hedhur asnjëherë në letër. Disa prej rregullave të çuditshëm që udhëheqin jetën e tij janë: Persona që e kanë prejardhjen nga një stërgjysh i përbashkët mashkull, përmes linjës mashkullore, e konsiderojnë njëri-tjetrin vëllezër, ose vëlla e motër, e si pasoja martesa brenda fisit përjashtohet. Të rinjtë mund të betohen për vëllazëri, dhe kjo krijon një marrëdhënie që i nënshtron të dy, bashkë me pasardhësit e tyre të disa brezave, para të njëjtëve ligjeve martesorë që rregullojnë edhe lidhjet e gjakut.
Personat që kanë të njëjtin kumbar nuk mund të martohen, dhe ka dy lloj kumbarësh: ai i pagëzimit dhe ai i flokut. Kur një fëmijë, vajzë apo djalë, mbush 2 vjeç, flokët e tij që deri atë çast nuk janë prekur prej gërshërëve, priten me ceremoni. Prerjen e kryen kumbari, që më pas, nëse fëmija është i krishterë lë nga një tufë flokësh për secilën majë të busullës duke krijuar një kryq. Nëse është mysliman, tri tufa për të formuar një trekëndësh. Në rastin e hakmarrjes, burri nuk duhet prekur nëse shoqërohet nga një fëmijë apo një grua.
Sot, shqiptari është personaliteti më piktoresk në Europë. Megjithatë, po aq interesante sa tiparet e tij, është edhe e ardhmja e tij politike. Kohët e fundit është shfaqur vetëdija kombëtare shqiptare që refuzon të shtypet. Nën qeverisjen jonormale të turqve, racat e ndryshme të krishtera të Perandorisë, si armenët otomanë, bullgarët otomanë dhe grekët otomanë, kanë secila ekzistencën e tyre kombëtare, një shtet brenda shtetit, ndonëse gjithmonë të nënshtruar vullnetit të turqve. Shqiptarët, ndonëse në përgjithësi kanë zhvilluar një lloj besnikërie myslimane që u jep një pothuajse solidaritet me turqit, janë të vendosur që të kenë edhe ata një entitet kombëtar.
Ndonëse janë të mallkuar me prapambetjen që ka shoqëruar pak a shumë kudo besimin mohamedian, liderët e tyre e kuptojnë se nuk janë një racë orientale, por perëndimore. Se tiparet e tyre turko-mohamedianë janë një lustër, dhe se do të mjaftojë një brez me arsimin e duhur për të bërë kërcimin e madh përpara dhe për të zënë vendin e tyre mes racave të qytetëruara të gadishullit të Ballkanit.
Jo i papajtueshëm me nacionalizmin e ri shqiptar – madje mund të jetë arsyeja e tij – është fakti që shqiptari është një prej anëtarëve më individualistë të racës njerëzore. Po të mos kish qenë i tillë, ai do e kishte humbur shumë kohë më parë identitetin e tij, duke u shkrirë me popujt e ndryshëm që përgjatë kohërave u kanë ardhur rrotull maleve shqiptare. Pavarësisht sulmeve të vazhdueshëm të romakëve, gotëve, serbëve dhe bullgarëve dhe 350 viteve dominim të Turqisë, shqiptari e ka ruajtur individualitetin e tij të pathyeshëm. Crispi, burri i shtetit italian ka qenë me prejardhje shqiptare. Ai ishte pjesëtar i kolonisë së madhe të shqiptarëve në Sicili dhe Italinë e jugut, paraardhësit e të cilit, afro njëqind mijë, emigruan kur Turqia pushtoi Shqipërinë. Edhe sot e kësaj dite, shqiptarët e Italisë e ruajnë prejardhjen e tyre. Mosgatishmëria ose paaftësia e shqiptarëve për të ndryshuar individualitetin e tyre reflektohet tragjikisht në ekzistencën e vazhdueshme të sistemit fisnor shqiptar dhe grindjet e përhershme mes fiseve. Si rezultat, Shqipëria nuk ka mundur të paraqesë një front të bashkuar kundër një armiku të përbashkët.
Vetëm një hero i madh bashkues kombëtar ka dalë për shqiptarët – Skënderbeu. Vdekja e tij e la Shqipërinë pa udhëheqës, dhe shqiptarët trima që nuk njihnin besnikëri apo ligj tjetër përtej atij të familjes dhe klanit, ranë në sundimin e Mehmetit II, pushtues i Kostandinopojës. Mehmeti mundi t’i shtypte, por jo t’i nënshtronte shqiptarët. As edhe sulltanët e mëvonshëm nuk kanë arritur ta plotësojnë këtë dëshirë të madhe. Më e mira që mund të bënin ishte t’i bënin për vete, dhe deri në ditën e fundit të tiranisë së Abdyl Hamitit, shqiptarët trajtoheshin si popull i veçantë. Hamiti ua bleu besnikërinë duke mos u vënë taksa, duke frenuar rekrutimin ushtarak dhe duke përzgjedhur më të mirët e këtyre malësorëve të ashpër si truprojat e tij personale…
Por, nuk do mend, dhe duhet theksuar gjithësesi se Shqiptarët janë populli më autokton në Evropë, para grekëve dhe romakëve dhe çdokujt. Përveç disa njerëz ekstremistë në Ballkan që e vendosin në diskutim këtë. Shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe pellazgëve. Shqiptarët kanë qenë popull kristiano-ortodoks para se të vinin osmanët. Burimet historike janë të plota që tregojnë një autoktoni të shqiptarëve… Bile, as grekët nuk mund të jeshin pasardhësit e helenëve antikë. Helenët janë të lidhur me shqiptarët. Në epokën e luftës së Trojës, ne na është thënë se luftojnë trojanët me grekët. Shohim burime historike dhe nuk përmendet kurrë termi grek, por autorët përmendin fise ilire dhe nga ana e akejve dhe popull pellazg, aty nuk përmenden grekë. Po Kali i Trojës dhe Elena? Janë pellazgë! Dhe, RROTA E MADHE E HISTORISË lëviz më tej me ngadalë në meridianet e Ballkanit dhe në shtigje e monopate të Çamërisë…!