Historiani dhe diplomati Pëllumb Xhufi është shprehur se problemi i çështjes çame ka nevojë për një zhvendosje në binarët e duhur nga politika greke.
Në një intervistë për gazetën Panorama , Xhufi shprehet që sheh avancim në trajtimin e çështjes çame pasi tani të paktën tani pranohet të flitet për të, por nuk është dakort me kategorizimin që ministri i Jashtëm grek, Nikos Kotzias, i bëri popullsisë çame gjatë vizitës së tij dyditore.
Xhufi kujton se ikja masive e çamëve rreth 25 mijë veta nga Çamëria nuk ishte zgjedhje, por dëbim nga dhuna e gjeneralit Zervas. Xhufi kujton gjithashtu se në gjyqin e Janinës pas Luftës së Dytë Botërore, vetëm 1 mijë çamë u dënuan dhe kjo u bë në mënyrë arbitrare, dhe mbi baza etnike dhe fetare.
Xhufi u shpreh se ky problem mund të zgjidhet siç u zgjidh çështja e italianëve të Istrës të Riekës. “Pra ka një referencë dhe që është në tone shumë më minore se çështja çame, sepse italianët e Istrës i përkisnin një kombi pushtues, invazor në Luftën e Dytë botërore, kurse çamët tanë ishin viktimë e fashizmit, ishin një popullsi e pushtuar siç ishin edhe grekët.”-shprehet studiuesi.
Deklaratat e ministrit të Jashtëm grek, Nikos Kotzias, në lidhje me çështjen çame, mund të konsiderohen një hap përpara në qasjen e Greqisë ndaj kësaj çështjeje, kur nga një çështje që nuk ekzistonte fare për të, ai në Tiranë pranoi që ka një problem çam, por e ndau në disa kategori. Si e vlerësoni këtë qëndrim?
Pa dyshim ka një zhvillim pozitiv që nuk fillon sot, por dita e djeshme e bisedimeve zyrtare në Ministrinë e Jashtme mund të konsiderohet një ngjarje pozitive në marrëdhënien shqiptaro-greke, qoftë dhe për faktin se tani pranohet të flitet. Mos harrojmë se para 10 viteve në vitin 2005, Presidenti Papulias, një njeri shumë i nderuar dhe pjesëmarrës në Luftën e Dytë Botërore, u kthye nga rruga kur mësoi se në vendin e takimit me presidentin e asaj kohe, Alfred Moisiu, kishte një grup çamësh që në mënyrë shumë miqësore e prisnin para hotelit ku do të bëhej takimi, madje do të thosha me parulla mjaft miqësore, duke shprehur shqetësimin e një popullsie me një konsistencë shumë të madhe. Fakti pozitiv është që për këtë çështje diskutohet dhe nuk lihet në mes biseda dhe aq më shumë, takimi i sotëm me studentët dhe profesorët pranohet të diskutohet edhe me opinionin publik dhe jo të mbyllet problemi thjesht në nivelet e larta të politikës. Por problemi çam ka nevojë për një zhvendosje në binarët e duhur nga politika greke. Interpretimet që zoti Kotzias bëri në lidhje me çështjen çame, në gjykimin tim nuk qëndrojnë.
Përse, nuk qënrojnë politikisht apo historikisht?
Në gjykimin e çamëve që janë gjallë, përkufizimi është arbitrar, metafizik, nuk është real, nuk është historik, sepse ai foli për çamë të cilët kanë ardhur në Shqipëri qysh përpara Luftës së Dytë Botërore. Është e vërtetë që disa familje çame kanë ardhur në Shqipëri, por pas masakrave që ka kryer ushtria greke në Çamëri në vitin 1913 dhe kanë ardhur për të shpëtuar jetët e tyre. Këta çamë që u vendosën në Shqipëri, kryesisht afër kufirit, në Sarandë, Delvinë edhe në kushtet kur u bllokua kufiri, veçanërisht pas Luftës së Parë Botërore, rrezikonin jetën për të kaluar kufirin matanë për të parë familjet e tyre në Çamëri. Pra, nuk ka qenë një zgjedhje, por një dëbim i detyruar ashtu siç ndodhi edhe në Luftën e Dytë Botërore. Për sa u përket çamëve që paskan qenë të krishterë dhe në shekullin e 17-të i janë kthyer islamizmit, kjo ka ndodhur me të gjithë popullin shqiptar, që nga Kosova dhe në Veri të Kosovës, akoma e deri në Çamëri. Ashtu si dhe Labëria, Dibra, Shkodra kanë qenë të ndarë në të krishterë dhe në shqiptarë që lanë fenë e parë dhe morën fenë myslimane. Këtu nuk ka asgjë të re dhe kjo nuk thotë asgjë. Kjo mund të thotë nëse edhe zoti Kotzias mendon se të gjithë të krishterët shqiptarë janë grekë. Kam frikë se zoti Kotzias i konsideron çamët si grekë që kanë qenë të krishterë, që më pas u islamizuan dhe u kthyen në shqiptarë. Si historian i Mesjetës dhe që merrem pikërisht me shekullin e 17-të, e di shumë mirë që shqiptarët në atë shekull kanë qenë në Çamëri, në Paramithi, në Mazrek, në Filat, në Igumenicë dhe kanë qenë edhe të krishterë, edhe myslimanë.
Ministri Kotzias evidentoi edhe një kategori çamësh që kanë bashkëpunuar me pushtuesin e huaj dhe duket se është ky grup që prish të gjithë marrëdhënien e Greqisë me çamët…
Kjo është një tezë e vjetër dhe nuk ka ndonjë zhvillim të ri që e lidh ikjen e çamëve si një ikje vullnetare të disa kriminelëve që kishin bërë krime në Greqi, kishin bashkëpunuar me nazistët gjermanë dhe që ikën vullnetarisht për t’i shpëtuar gjyqit. Absolutisht kjo është një e pavërtetë e madhe. Çamëria ka nxjerrë gjatë Luftës së Dytë Botërore kolaboracionistët e saj, si dhe Greqia ka pasur kryeministra kuislingë, si Ralis, Tzolagoglou, të cilët patën pozicione të nderuara në jetën politike greke dhe nuk u dënuan siç i dënoi gjykata e Janinës disa çamë, që thuhej se kishin bashkëpunuar me gjermanët. Ka pasur vetëm një çetë, Nuri dhe Vasar Dino, djem xhaxhallarësh, që në kohët më të mira të saj ka pasur 300 veta, si paraushtarakë dhe kjo çetë ka vepruar, sipas dokumenteve gjermane, kryesisht në Shqipëri. Ka luftuar kundër partizanëve shqiptarë në Zagorie, në Delvinë dhe Gjirokastër. Ajo lokalizohej në Shqipëri gjatë të gjithë kohës së luftës, sepse gjermanët e hoqën nga territori grek për të evituar edhe përplasjet me popullsinë e krishterë greke në Çamëri.
Zoti Kotzias kërkoi zbatimin e vendimeve të gjykatave për të zbatuar parimin e reciprocitetit…
Këtu duhet bërë një sqarim se jo të gjithë kanë njohuri. Vendimi i gjykatës së Janinës që dënoi rreth 1 mijë çamë me emra, si kriminelë dhe bashkëpunëtorë me gjermanët, është një vendim i bërë mbi baza të qarta paragjykimi etnik dhe fetar, për të krijuar një bazë ligjore për dëbimin përfundimtar të çamëve. Por edhe sikur ta pranojmë që këta 1 mijë çamë kanë qenë të tillë, po ata 25 mijë të tjerë që ikën pikërisht në vitet e Luftës së Dytë Botërore të dëbuar nga hordhitë e Zervas, përse duhet të dënoheshin dhe dëboheshin?! Lind edhe pyetja tjetër, përse fëmijët e tyre, qoftë edhe të atyre 1000 nuk u jepet e drejta t’i kthehet shtetësia greke siç e kanë pasur? Përse qeveria greke në vitin 1982 bëri një ligj të posaçëm për të drejtën e të ikurve nga Lufta e Dytë Botërore për t’u kthyer, ish-luftëtarët e AMI-t, të majtë që pas 1949 që u arratisën në vendet ish-socialiste, ka pasur dhe Shqipëri të tillë. Qeveria e PASOK-ut i lejoi të ktheheshin të ikurit për arsye politike nga Greqia. Por ai ligj ishte selektiv dhe u jepte të drejtë të ktheheshin vetëm qytetarëve grekë që kishin kombësinë greke dhe jo çamëve që kishin kombësi shqiptare. Ky ligj është bërë në 1982, kur Greqia ishte vend anëtar i Bashkimit Europian. Është një ligj diskriminues dhe antieuropian. Pra, çështja çame ka shumë pikëpyetje, të cilat, për fat të keq, qëndrojnë nga ana greke. Çamët kanë luftuar kundër nazistëve si në Shqipëri, edhe në Greqi, ka pasur luftëtarë nga familje të shquara patriotike, ekzistojnë dëshmorët çamë. Në këtë çështje pala greke ka një ngërç, një vështirësi të madhe.
Si mund të zgjidhet kjo çështje?
Ka zgjidhje që u kanë dhënë këtyre çështjeve vendet europiane, siç është çështja e italianëve të Istrës të Riekës. Zgjidhja është bërë para pak vitesh mes kroatëve dhe italianëve. Pra ka një referencë dhe që është në tone shumë më minore se çështja çame, sepse italianët e Istrës i përkisnin një kombi pushtues, invazor në Luftën e Dytë botërore, kurse çamët tanë ishin viktimë e fashizmit, ishin një popullsi e pushtuar siç ishin edhe grekët.
Pati edhe një deklaratë kontradiktore të ministrit Kotzias kur tha se reagimi i Ministrisë së Jashtme greke lidhur me deklaratat e Kryeministrit Rama për çështjen çame nuk ishin të tij, por të disa qarqeve në këtë ministri. Si e vlerësoni këtë qëndrim?
Edhe kjo tregon atë ngërçin në të cilën ndodhet çdo qeveri greke, por do të thosha edhe kjo qeveri, e cila mendoj se shënon një progres në kuptimin e trajtimit të marrëdhënieve dypalëshe, jo vetëm me Shqipërinë, por dhe me Turqinë. Ka një përmirësim në këto marrëdhënie që tregon për një vullnet të mirë. Sigurisht këtu bëhet fjalë për Shqipërinë e vogël, jo për Turqinë dhe është më e vështirë që të merret kthesa në këto marrëdhënie. Por me Shqipërinë pozicioni është shumë më i vështirë, sepse gjërat e mbetura pezull janë skandaloze. Ligji i Luftës është vërtet skandaloz, statusi i marrëdhënieve strategjike që ne e kemi shpallur me Greqinë nuk u përgjigjet qëndrimeve që ka mbajtur Greqia. Zoti Kotzias tha se kemi mbështetur Shqipërinë për integrimin në NATO. Në fakt, Greqia është vendi i fundit që ka kaluar në parlamentin e saj ratifikimin e marrëveshjes për hyrjen e Shqipërisë në NATO, edhe atë me kushte shumë të rënda, me një marrëveshje deti që rezultoi se çfarë ishte, por që la shije të hidhur dhe mes popujve tanë. Ne mund të kemi qeveri të korruptuara, të cilat bëjnë çfarëdolloj marrëveshjesh, por politikanët tanë dhe grekë duhet të llogarisin që janë popujt në fund të fundit dhe te ta duhet të kultivojnë respektin reciprok. Ato që bëjnë politikanët dhe me celularë shpeshherë dhe pa lënë gjurmë, marrëveshje dhe ka të tilla, ato mund të zgjidhin një problem të çastit, qëndrimin tënd në pushtet, por krijojnë probleme shumë të rënda mes dy vendeve.
