“Arti është një gjuhë universale, globale. Pa marrë parasysh se nga vjen, çfarë nacionaliteti ke, apo çfarë besimi predikoni, ai flet dhe ka potencial për të arritur gjithkënd.”, thotë Alketa Xhafa Mripa. “Arti u jep njerëzve zë.”
Mes viteve 1946 dhe 1992, i gjithë kombi shqiptar u la pa zë – u mbyt nga diktatori brutal Enver Hoxha dhe regjimi totalitar i tij stalinist. Një artiste dhe aktiviste shqiptare ka ndërmarrë një projekt për t’u dhënë viktimave të komunizmit të Shqipërisë zërat e tyre. Projekti i fundit i Alketa Xhafa Mripa, i titulluar “Edhe Muret Kanë Veshë”, ka marrë dëshmitë personale të të mbijetuarve të regjimit komunist të Shqipërisë dhe do t’i projektojë ato publikisht për të gjithë.
Mjeti fizik i projektit është shumë simbolik: “Muret”! Muret, në vend që të përdoren për qëllime mbrojtëse shërbejnë si platforma për të kujtuar. Projektuesit u shfaqen në të gjithë Shqipërinë në hapësirat publike më të populluara më 8 maj 2018, vetëm në një natë. Të mbijetuarit, familjet e tyre dhe të gjithë njerëzit. Muret do të tregojnë historitë në shtatë qytete në të gjithë Shqipërinë: Tiranë, Shkodër, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Tepelenë dhe Berat.
Historia që Xhafa kërkon të zbulojë është një errësirë e thellë. Regjimi i krijuar nga Hoxha dhe pasardhësi i tij, Ramiz Alia, barazoi – ose ndoshta edhe tejkalonte – atë të Stasiut të Gjermanisë Lindore. “Besohet se një në tre vetë ishte spiun midis viteve 1946 dhe 1991”, thotë Xhafa. “Për dekada me radhë, familjet në të gjithë vendin u përgjuan nga një pajisje të vërteta. Nëse do të të spiunonte ose do të raportonte një fqinj apo një kalimtar, mund të burgoseshe, të torturoheshe, të transfereoheshe në një kamp pune ose të ekzekutoheshe. ”
“Edhe muret kanë veshë!” Titulli i instalimit rrjedh nga një proverb i përdorur nga shqiptarët gjatë viteve të regjimit të Hoxhës. Domethënia ishte e qartë – mos fol, mos i jep zë të vërtetës. Ti nuk e di asnjëherë se kur një agjent sekret po dëgjon. Për dekada me radhë, shpresat dhe frika e shqiptarëve thjesht nuk u shprehën. Ishin këto emocione dhe mendime që Xhafa donte t’i shkëpuste nga harresa. “Projekti im është një vepër arti publike që kërkon të nxisë lirinë e fjalës në Shqipëri për të diskutuar mbi një periudhë pak të kuptuar e diskutuar”, thotë ajo.
Në vitet e fundit, Shqipëria ka hapur një Autoritet të ri për Informacion mbi arkivat e Policisë Komuniste. Por subjekti ende injorohet dhe konsiderohet tabu nga shqiptarët brenda dhe jashtë Shqipërisë. Historia e asaj epoke nuk është e njohur gjerësisht. “Ndërsa udhëtonim në të gjithë Shqipërinë për të mbledhur tregimet e të mbijetuarve, isha e befasuar kur shikoja se si studentët, dhe të rinjtë e sotëm nuk janë në dijeni të persekutimeve të Enver Hoxhës dhe se si regjimi komunist ka pasur në shënjestër grupet e intelektualëve si dhe luftën që ka bërë ndaj fesë”, thotë Xhafa. Ajo shpreson se projekti i saj do të sjellë një “vetëdije më të madhe për të kaluarën represive të Shqipërisë në një nivel komuniteti, kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar”.
“Ekziston një rrezik i vërtetë për shpërfilljen e vuajtjeve të tilla masive”, thotë Xhafa për klimën në rritje të harresës, që nganjëherë përkthehet edhe në nostalgji – për ditët e Shqipërisë nën sundimin komunist. Jetët e njerëzve janë vjedhur. Shqiptarët u persekutuan, u skllavëruan, pati ekzekutime masive, tortura dhe abuzime. Sot, pak është bërë për shqiptarët që e pësuan nga regjimi komunist që të ndjehen të pranuar, apo të dëgjohen edhe pasi sistemi ra”, tregon ajo.
Ideja e këtij projekti lindi kur një mike, Kristale Ivezaj Rama, kërkoi dosjen e gjyshes së saj. “Më pyeti se si mund t’i përfshija të mbijetuarit në një art që do t’i paraqitej publikut”, tregon Xhafa. “Besoj se gjëja që di të bëj më mirë është dokumentimi i hietorive pa zë, unë bëj art që të shpreh ato gjëra që fjalët nuk shprehin dot. Jam frymëzuar nga histori të vërteta, histori frike, kurajoje, durimi, pune të rëndë dhe dashurisë që pati edhe në kohë të vështira.”
“Aspekti më i rëndësishëm i të gjithë projektit është dëgjimi i së vërtetës, kështu që donim t’i dëgjonim tregimet e të mbijetuarve dhe familjeve të tyre. Me dhimbje them se ora po ecën: shumë nga të mbijetuarit nuk do të jenë mes nesh pas disa kohësh.
“Ne ishim kaq me fat që kemi takuar Neim Pashën, një tetë të mbijetuarit e kryengritjes së Burgut të Spaçit që u zhvillua në vitin 1973.” Revolta e vitit 1973 ishte një nga rastet e para spontane të rezistencës ndaj regjimit të Hoxhës. “Vetëm dy javë më parë kemi intervistuar Neim, i cili ishte diabetik. Ndërsa luftonte me emocione të thella, ai gjeti fuqinë e mbetur për t’u ulur në buzë të shtratit dhe për të ndarë me ne kujtimet e tij. Ai kaloi 25 vjet burg për mendimet e tij politike; për tetë prej atyre viteve, ai u mbajt në izolim. ”
“Zoti Pasha na dha intervistën e tij të fundit”, thotë Xhafa. Pasha vdiq në mars 2018, pas intervistës së tij me projektin e Xhafa. “Kjo na preku thellë, por e bëri historinë e tij edhe më të çmuar për ne.”
Megjithëse projeksjonet do të shfaqen vetëm në Shqipëri për 24 orë, ekspozita është pjesë e një fushate më të madhe të quajtur “Përkujtojmë për të shëruar dhe parandaluar”, i mbështetur nga Autoriteti i Dosjeve dhe qeveria italiane. Xhafa thotë se historitë që ajo ka mbledhur një ditë do të përkthehen në anglisht dhe të shndërrohen në një libër.
