Emri i tij është Teofil Haxhimihali dhe është piktori më i famshëm në Greqi. I greqizuan emrin shqiptarit të madh që nuk e hoqi kurrë fustanellën shqiptare, të cilën gjithashtu e greqizuan.
Nga Fatbardha Demi
Të kesh lindur e të jetosh në Greqi nuk do të thotë domosdoshmërisht që je grek. Janë më mijëra shqiptarë të mirënjohur në kohë të ndryshme, të cilët Greqia i ka “privatizuar” duke iu ndryshuar emrin dhe mbiemrin e duke tentuar të ndryshojë edhe historinë e tyre. Por, jo gjithmonë është e mundur, sepse historia e tyre është studiuar e dokumentuar nga studiues të huaj, të cilët kanë lënë të shkruar e zeza mbi të bardhë historinë e shqiptarëve të shquar që jetuan në Greqi ndër shekuj.
Njëri prej tyre është edhe Teofil Haxhimihali, i cili vlerësohet si piktori më i famshëm i artit popullor të Greqisë dhe një nga përfaqësuesit më të mëdhenj të rrymës moderne të pikturës helene të fillim shekullit 20. Veprat e tij janë paraqitur në galeritë e të gjitha qyteteve europiane dhe janë blerë me çmime shumë të larta, në Londër dhe Nju Jork nga koleksionistët privatë.
Emri i tij në arkivat greke është Theophilos Kefalas lindur në Varia afër qytetit Mitelen, në ishullin e Lesbos. Ishte më i madhi nga tetë fëmijët e familjes së tij. Njerëzit e kanë njohur me emrin Theofil Haxhimihali, mbiemër i nënës së tij Penelopë, bij e piktorit të njohur të ikonave Kostantin Haxhimihali (Costandinos Hatzimihalis). Që në moshë të njomë shfaqi dëshirën për pikturën dhe pas disa vitesh e la shkollën, për të jetuar në fillim pranë gjyshit dhe më vonë si ndihmës i dajës, i cili punonte si ndërtues dhe piktor në zbukurimin e shtëpive. Tradita e pikturimit mbi copë dhe dru, me të cilën u njoh në punishten e gjyshit dhe përvoja në pikturën murale, prodhimin e ngjyrave dhe përdorimin e tyre në materiale të ndryshme pranë dajës Gjergj Zografi (George Zographos), ishin shkolla e vetme e Teofilit të ri. Zograf, në shqip emërtohesh puna e një piktori dhe shpesh mbetej si mbiemër i tij në vendin, ku jetonte dhe punonte.
Në të gjitha shkrimet, Teofil Haxhimihali paraqitet si piktor grek. Është e vështirë në botimet biografike të banorëve të Greqisë, të përcaktosh se kush është grek dhe kush nuk është. Kjo për arsyen e thjeshtë se mendohet që të gjithë ata që banojnë apo kanë banuar aty, qysh nga lashtësija e deri në kohën e Teofilit, domethënë në shekullin XIX, janë helenë-grekë. Gjithashtu në këtë shtet, janë ndryshuar jo vetëm toponimet, por edhe emrat dhe mbiemrat e banorëve të tij, të vjetër dhe të rinj.
Siç paraqitet në fotografi dhe siç e kujtojnë bashkëkohësit e tij, Teofili që në rininë e hershme dhe deri ditën që mbylli sytë, ka mbajtur vetëm një nga veshjet tradicionale të shqiptarëve, tipin me fustanellë, të përhapur në Shqipërinë e Jugut dhe të Veriut (mjafton t’i drejtohesh fonotekës Marubi-Shkodër). Ai mbante flokë të gjatë të kapur bisht nga mbrapa, siç ishte tradita e lashtë e shqiptarëve, e luftëtarëve të Ali Pashë Tepelenës dhe e heronjve të1821-ës. Nga hejbja që e hidhte mbas supit, lidhur tek një shkop, i valavitej një flamur i vogël me shqiponjë. (12)
Mbajtja e veshjes së shqiptarëve, nuk ka qënë thjesht një fiksim i piktorit, siç shkruhet, apo mahnitje ndaj bukurisë burrërore të saj, siç e shikojmë tek fotografitë e të huajve në fonotekën Marubi dhe pikturat e shumta të shekullit XIX. Përkundrazi, prej saj ai u përçmua dhe u tall nga “helenët e rinj” dhe nuk u kuptua (apo nuk kanë dashur ta kuptojnë) nga shkruesit mbi jetën e tij.
Për Teofil Haxhimihalin, ky kostum lidhej me vetë qënien e tij shpirtërore, si origjinë, si njeri dhe si piktor. “Fustanella është një provë konkrete e identifikimit të tij” pohon intelektuali siçilian Fernando Buscemi në komentin e tij për dokumentarin “Theofilos”(1987)
Siç përmëndëm për toponimet, emrat dhe figurat historike është “greqizuar” edhe fustanella, dhe sot mbahet e shpërfytyruar nga rojet e gardës në Athinë. Në botimet mbi origjinën e saj, shkruhet se është një veshje e traditës së grekëve dhe shqiptarëve. Dihet se veshja e traditës përcakton edhe origjinën e njerëzve që e mbajnë atë, apo e kanë veshur në të kaluarën. Për këtë problem do të paraqesim mendimin e vetëm disa autorëve që e kanë njohur shtetin e Helladës (Greqi) në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX.
Zbuluesi i Trojës, arkeologu Heinrich Schliemann (1822-1890) shkruan: “Fustanella është veshje origjinale shqiptare dhe është adaptuar nga grekët vetëm pas Revolucionit. Ajo është trashëguar në Shqipëri që nga kohët më të lashta; atë e gjejmë shpesh tek statujat antike, duke përfshirë dhe atë të Pirros në Muzeumin e Napolit” (Ithaka, der Peloponnes und Troja: Archäologische Forschungen.by Heinrich Schliemann,1869,f 57) (15)
Poeti dhe dipllomati anglez në Athinë, James Rennell Rodd (1858-1941) shton se: “Që nga koha e luftës për pavarësi, veshja shqiptare u bë veshja kombëtare e Greqisë kontinentale” (The Customs and Lore of Modern Greece,Rennell Rodd, botuar D. Stott, 1892, 2006 f23, 73,291) (16)
Edhe gazetari anglez Brailsford Henry Noel, (1873-1958) që morri pjesë në një mision ndihme në Maqedoni në vitin 1903 pohon se: ”Kostumi kombëtar i Toskëve është një “kilt” (si e skocezëve-shënimi im) ose fustanella e bardhë prej lini, që u përshtat për ushtrinë greke” (Brailsford, Henry Noel “Its Races and Their Future”, 1906 f230) (17)
Lista me emrat e studiuesve edhe më të vonshëm, të cilët pohojnë origjinën shqiptare të fustanellës është shumë e gjatë, por do të mjaftohemi me dëshminë e James P. Verinis, (Journal of Modern Greek Studies (May 2005), pp. 139-175.) se në Greqi fustanella bëhet traditë, falë shqiptarëve në kohën e pushtimit osman të shekullit XV dhe ka qenë e përdorur gjërësisht që në shekullin XII. (18)
Huazimet e popujve fqinj nga tradita e shqiptarëve, nuk ka qenë vetëm tek veshja e tyre, por edhe në fusha të tjera të kulturës. Historiani dhe etnologu serb Tatomir P. Vukanović (1907-1997) duke folur për balladat e ngjajshme mesjetare të popujve ballkanik, pohon se: “Janë më të bukura këngët, kur këndohen në shqip, se në gjuhët e tjera. Prandaj edhe sllavët edhe turqit edhe ciganët këto këngë i këndojnë, jo në gjuhën e tyre, por në shqip” (19) dhe siç dihet, origjinali gjithmonë është më i bukur se kopja e tij, siç e dëshmon edhe fustanella.
Si përfundim, fustanella përfaqëson origjinën shqiptaro-arbërore, të atyre që e kanë veshur në Greqi. Teofili e mbante fustanellën, për të shprehur identitetin e tij kombëtar si kundërvënie ndaj propagandës, aktivitetit shtetëror dhe institucioneve fetare në Greqi, ndaj çdo shfaqjeje shqiptare: në gjuhë, etni, traditë dhe sidomos në kulturë dhe besim.
Siç shkruhet,Teofili asnjëherë nuk e ka shkelur pragun e Kishës ortodokse. Duke gjetur ato pak të dhëna mbi jetën e tij dhe sidomos duke u njohur me vetë veprat e piktorit, pa asnjë vështirësi mësojmë përkatësinë e tij etnike, mendimet dhe misionin që i kishte vënë vetes. E.Teriade u përkujdes që “Iliada” arbërore e piktorit të mos humbasë dhe të njihet kudo në botë, duke përcjellë në këtë mënyrë tek çdo shikues, bashkë me veprat edhe “zërin” e vet Teofil Haxhimihalit : Jam dhe do të mbetem përjetësisht shqiptar!
