“Princi i lumtur” i Oskar Uajldit (Oscar Wilde) është një histori e vitit 1888 dhe bën fjalë për një statujë metali që u miqësua me një zog. Horge Luis Borges e përktheu atë në spanjisht kur ishte nëntë vjeç. Kur mbushi dymbëdhjetë ai lexoi Hamletin dhe në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare dëshironte të bëhej Princi i Danimarkës. Në të pesëdhjetat Borgesi u verbua totalisht si pasojë e një sëmundjeje gjenetike, por edhe pse nuk ishte më i aftë të lexonte, ai nuk reshti së shkruari. E ëma u bë sekretarja e tij personale gjatë pjesës më të madhe të jetës së tij, dhe përpara se të vdiste në moshën 99 vjeçare ajo u përpoq ta martonte të birin e saj të verbër me një grua, e cila të mund të kujdesej për të. Cili ishte Borgesi, statuja prej metali apo zogu? Kjo është një nga intervistat e tij më gjithëpërfshirëse, dhënë për shkrimtarin amerikan, Richard Burgin.
A ka pasur ndonjë rast kur nuk ke qenë i dashuruar me letërsinë?
Jorge Luis Borges: Jo. Gjithmonë e kam menduar veten si shkrimtar, që përpara se të shkruaja një libër. Madje mund të them se që përpara se të shkruaja ndonjë gjë, e dija që mund ta bëja. Nuk e mendoj veten si një shkrimtar të mirë, por e dija se e ardhmja dhe fati im ishin të lidhura me letërsinë. Nuk kam menduar kurrë të bëhesha diçka tjetër.
Nuk keni menduar kurrë të nisnit një karrierë? Dua të them, yt atë ishte një avokat.
JLB: Po. Por përveç kësaj, u përpoq të ishte një letrar dhe dështoi. Shkroi ca sonete mjaft të këndshme. Por ai mendoi se ky ishte fati që duhej të përmbushja unë, jo? Dhe më porositi që të mos nxitoja për të botuar.
Por ju botuat kur ishit mjaft i ri. Rreth të njëzetave.
JLB: Po, e di, por ai më tha: “Nuk ke pse nxiton. Shkruaj, kontrolloje çfarë ke shkruar, shkatërroje, merr kohën tënde. Ajo që është e rëndësishme është që kur të botosh diçka duhet ta mendosh si diçka mjaft të mirë, ose së paku më e mira që ti ke mundur të bësh”.
Kur keni nisur të shkruani?
JLB: Kur isha i vogël shkrova një doracak dhjetë faqesh mbi Mitologjinë Greke, në një anglishte mjaft të varfër. Kjo është gjëja e parë që kam shkruar.
E keni fjalën për diçka origjinale mbi mitologjinë, apo ndonjë përkthim?
JLB: Jo, jo, jo, jo, jo. Ishte një material sqarues, si t’jua them, “Herkuli bënte punën e dymbëdhjetë punëtorëve”, ose “Herkuli vrau Luanin e Nemeas” .
Pra, ju i kishit lexuar këto libra kur keni qenë shumë i ri.
JLB: Po, sigurisht. Jam shumë i dhënë pas mitologjisë. Megjithatë, nuk ishte ndonjë gjë e madhe, ishte diçka jo më shumë se pesëdhjetë faqe… me historitë e Bashkës së Artë, Labirintit dhe Herkulit, ai ishte i preferuari im, dhe diçka rreth dashurive të perëndive dhe rrëfenjave të Trojës. Ajo ka qenë gjëja e parë që kam lexuar. Mbaj mend që doracakun e kam shkruar me një shkrim dore mjaft të keq, sepse kisha probleme me shikimin. Vetëm kaq mund të them rreth këtij libri. Në fakt, më duket se nëna ime e ruajti një kopje të tij për një farë kohe, por meqë ishim vazhdimisht në udhëtim, ajo humbi, dhe sigurisht që kështu duhej të ndodhte, sepse nuk kishim ndonjë vlerësim tjetër për atë libër, përveç faktit që u shkrua nga një djalë i vogël. Më pas kam lexuar dy kapituj nga “Don Kishoti”, pastaj u përpoqa të shkruaj në spanjishten e vjetër. Kjo më shpëtoi nga përpjekja për të shkruar në anglisht sërish, pesëmbëdhjetë vjet më pas. Pasi unë e kisha provuar një herë dhe kisha dështuar.
A mbani mend shumë nga fëmijëria juaj?
JLB: Kam pasur probleme me shikimin, ndaj kur mendoj për fëmijërinë, mendoj për librat dhe ilustrimet e tyre. Mund të kujtoj çdo ilustrim të “Hakëlber Finit”, “Jeta në Misisipi” e kështu me radhë. Gjithashtu, edhe ilustrimet e librit “Netët arabe”, të Dickens-it, Cruikshank-ut dhe Fisk-ut. Ruaj gjithashtu kujtime nga koha kur isha në fshat, kalërimet në fermë, kur isha në Uruguai dhe në Argjentinë. Mbaj mend shtëpinë e prindërve të mi me oborrin e saj të madh, e kështu me radhë. Por ajo që mbaj mend kryesisht janë gjërat e vogla. Sepse ato ishin gjëra të cilat mund t’i shihja vërtet. Ilustrimet e enciklopedive dhe fjalorëve i mbaj mend mjaft mirë. “Chambers Encyclopedia” ose variantin amerikan të “ Encyclopaedia Britannica” me gravura kafshësh dhe piramidash.
Pra, ju mbani mend më shumë librat e fëmijërisë suaj se sa njerëzit.
JLB: Po, sepse ato mund t’i shihja.
A keni mbajtur letërkëmbime me shkrimtarët e tjerë?
JLB: Jo.
E mora me mend. Keni qenë tip vetmitari.
JLB: Përveç kësaj, unë nuk shkruaj shumë letra. Jam shumë i dhënë, për shembull, pas nënës sime. E dua shumë. Mendoj gjithmonë për të. Pastaj, mua më duhet t’i diktoj letrat. Por edhe kur jam larg saj, i dërgoj gjithmonë letra shumë të varfra, sepse në një farë mënyre unë e kuptoj që ajo e di se si ndihem unë pa pasur nevojë të them asgjë. Mund të jem i prerë, gazmor apo i zakonshëm, por ajo e kupton ekzaktësisht gjendjen në të cilën ndodhem në çdo moment. Ndaj letrat që unë i dërgoj asaj – nganjëherë janë edhe kartolina për të më ardhur në ndihmë – mendoj se janë krejt të pakuptimta për cilindo, por që kanë një kod sekret shkrimi mes nesh, megjithëse asnjëri nga ne nuk kemi folur kurrë për të. Ajo më njeh mua dhe unë e njoh atë. Mendoj se mund të kalojnë gjashtë muaj pa marrë një letër prej saj dhe nëse e di që është mirë, nuk do të më bënte përshtypje. Edhe ajo do të ndihej pak a shumë kështu në lidhje me mua. Sigurisht që unë shqetësohem se mos sëmuret apo se mos i ndodh ndonjë gjë. Por nëse sigurohem nga të gjitha burimet që ajo po ia del mbanë, unë nuk kam pse shqetësohem për të, dhe ajo nuk ka pse shqetësohet për mua.
Duhet të jetë një grua e pashoqe.
JLB: Është një grua e pashoqe. Ka qenë në burg në kohën e Peronit. Edhe motra ime gjithashtu.
Keni vërejtur diçka mjaft interesante tek “Don Kishoti”. Që ai nuk vrau kurrë një njeri përgjatë gjithë aventurave të tij, edhe pse shpesh ai përfshihej në dyluftime.
JLB: Ah, po! Më ka habitur kjo gjë.
Dhe ju shkruat diçka rreth kësaj alegorie.
JLB: Besoj se arsyeja e vërtetë mund të jetë që Servantes ka dashur ta mbante veprën brenda kufijve të farsës dhe nëse ai do të kishte vrarë një njeri, atëherë libri do të ishte shumë real. Nuk mendoni kështu? Dua të them, nëse Kishoti vret dikë, atëherë ai në një far mënyre është një njeri i keq, sido që ta justifikojë ai veprimin e tij. Nuk besoj se Servantes ka dashur të shkojë aq larg, jo? Ai ka dashur ta mbajë librin e tij brenda disa caqeve të caktuara dhe nëse Kishoti do të kishte vrarë një njeri, kjo nuk do t’i kishte sjellë Servantesit kurrfarë të mire.
Ju keni përmendur gjithashtu se në disa raste, në libër, autori bëhet vetë personazh kryesor. Kështu që ndoshta Servantesi nuk ka mundur dot të vrasë një njeri, nëse ai është bërë Don Kishot.
JLB: Po, por ma ha mendja se ai duhet të ketë vrarë shumë gjatë jetës së tij si ushtar. Por kjo është ndryshe, apo jo? Sepse kur një ushtar vret dikë, ai nuk e vret atë personalisht. A nuk mendoni kështu? Dua të them, nëse ju vrisni dikë si ushtar, ju nuk e keni vrarë atë. Ju jeni thjesht një vegël. Dikush tjetër e ka vrarë atë nëpërmjet teje. Ju nuk keni pse merrni asnjë përgjegjësi. Nuk e besoj se një ushtar ndihet fajtor për njerëzit që ka vrarë. Përveç atij që hodhi bombën në Hiroshima.
Shumë prej tyre janë çmendur. E kam fjalën për njerëzit që kanë pasur të bëjnë me atë bombë.
JLB: Po, por në një farë mënyre, mendoj se ju jeni, nuk duhet t’jua them këtë…
Epo, thuajeni.
JLB: Nuk mendoj se Hiroshima ka qenë më e keqe se çdo betejë tjetër.
Çfarë doni të thoni?
JLB: Ajo i dha fund luftës brenda një dite. Fakti që janë vrarë shumë njerëz nuk ndryshon nga fakti kur vritet një njeri i vetëm. Çdo njeri përjeton vdekjen e tij dhe mund të vdesë në një pafundësi mënyrash. Pastaj, vështirë që dikush i njeh të gjithë ata që u vranë në Hiroshima. Në fund të fundit, Japonia përkrahte dhunën, perandorinë, luftën, mizorinë; ata nuk ishin të krishterë të hershëm apo asgjë e tillë. Në fakt, nëse do ta kishin pasur ata bombën, do t’i kishin bërë të njëjtën gjë Amerikës.
E di që nuk duhet t’i them këto, sepse më bëjnë të dukem i pashpirt. Por, nuk e di përse, nuk kam qenë kurrë në gjendje të ndjej diçka tjetër rreth Hiroshimës. Ndoshta diçka e re po ndodh me njerëzimin, por mendoj se nëse e pranon luftën, duhet ta them këtë, nëse e pranon luftën duhet të pranosh edhe mizorinë; atëhere duhet të pranosh kasaphanën, gjakderdhjen dhe të tilla gjëra. Në fund të fundit, të vritesh nga një pushkë, apo të vritesh nga një gur, ose nga një thikë, është në thelb e njëjta gjë. Hiroshima ndryshon, sepse u përfshinë shumë njerëz të pafajshëm dhe sepse gjithçka ndodhi brenda një çasti të vetëm.
A keni lexuar shumë përpara se të nisnit të shkruani, apo i keni lënë që këto të dyja të zhvillohen së bashku?
JLB: Kam qenë gjithmonë më i mirë si lexues se si shkrimtar. Fillova ta humbas shikimin përfundimisht në vitin 1954 dhe që prej asaj kohe kam lexuar nëpërmjet dikujt tjetër. Kur dikush nuk është në gjendje të lexojë, mendja e tij punon në një mënyrë tjetër. Në fakt, mund të them se ka njëfarë përfitimi në të mos qenit i aftë të lexosh, pasi mendon se koha rrjedh ndryshe. Kur shikoja, nëse më duhej të kaloja qoftë edhe gjysmë ore pa bërë ndonjë gjë, çmendesha, sepse duhet të lexoja. Por tani mund të qëndroj vetëm për një kohë të gjatë, nuk më bezdisin udhëtimet e gjata me tren, ose të qëndroj vetëm në një hotel, apo të shëtis rrugëve, sepse, nuk mund të them se jam duke menduar gjatë gjithë kohës, pasi i bie të mburrem.
Mendoj se jam në gjendje të jetoj pa preokupime. Nuk kam pse të bisedoj me njerëz apo të bëj ndonjë gjë. Nëse dikush ka dalë jashtë dhe unë vij dhe e gjej shtëpinë bosh, atëherë do më pëlqente të ulesha për dy ose tre orë dhe pastaj të dilja për një shëtitje të shkurtër, por nuk do të ndihesha i trishtuar apo i vetmuar. Kjo ndodh me të gjithë ata që janë verbuar.
Çfarë mendon gjatë asaj kohe – ndonjë problem specifik apo…
JLB: Mund të mos jem duke menduar asgjë. Thjesht jetoj. Mund ta lë kohën të rrjedhë, ose ndoshta mund të rrëmoj në kujtimet e së shkuarës, ose mund të jem duke ecur përgjatë një ure duke u përpjekur të kujtoj pasazhet e mia të preferuara, ose ndoshta mund të mos jem duke bërë asgjë, mund të jem thjesht duke jetuar. Kurrë nuk e kam kuptuar përse njerëzit thonë se janë të mërzitur ngaqë nuk kanë asgjë për të bërë. Nganjëherë unë nuk kam asgjë për të bërë, por nuk ndihem i mërzitur. Fakti që nuk jam duke u marrë me diçka gjatë gjithë kohës më kënaq.
Nuk jeni mërzitur kurrë gjatë jetës tuaj?
JLB: Nuk e besoj. Patjetër, kur mu desh të qëndroja dhjetë ditë i shtrirë pas një operacioni, u ndjeva në ankth, por jo i mërzitur.
Ju jeni një shkrimtar metafizik, por shumë shkrimtarë si për shembull, Jane Austin, Fitzgerald, apo Sinclair Lewis duket sikur nuk kanë kurrfarë ndjeshmërie metafizike.
JLB: Kur flisni për Fitzgeraldin e keni fjalën për Edward Fitzgerald, apo jo? Apo për Scott Fitzgerald?
Për këtë të fundit.
JLB: Ah, po.
Ishte thjesht për t’iu përmendur një shkrimtar që duket se nuk ka ndonjë ndjeshmëri metafizike.
JLB: Ai ka qenë gjithmonë sipërfaqësor, jo? Në fund të fundit përse të mos e përmendnit?
Sigurisht që shumë njerëz duket se jetojnë dhe vdesin pa menduar vërtet për problemet e kohës, hapësirës apo pafundësisë.
JLB: Kjo ndodh sepse ata e marrin universin për të mirëqenë. Ata i marrin gjërat për të mirëqena. E marrin veten për të mirëqenë. Kjo është e vërteta. Nuk mrekullohen kurrë me asgjë. Ata nuk e mendojnë se është e çuditshme që u duhet të jetojnë. Herën e parë që e kam ndjerë këtë, ishte kur im atë më tha: “Është një gjë mjaft e dyshimtë që më duhet të jetoj, ashtu si thonë të tjerët, brenda kufijve të asaj çfarë shohim dhe mendojmë. Pyes veten, a ka kuptim kjo?” Kjo ishte hera e parë që e ndjeva këtë dhe nisa ta mendoj seriozisht, pasi e dija se çfarë ishte duke thënë. Shumë njerëz e kanë të vështirë ta kuptojnë këtë. Ata thonë: “Po ku mund të jetosh tjetër?”
A mendon se ka diçka në mendjen e njerëzve që ua bllokon kuptimin e të mrekullueshmes, ndoshta diçka që shumë qenie njerëzore e kanë të përbashkët dhe që nuk i lejon të mendojnë rreth këtyre gjërave? Sepse, në fund të fundit, nëse ata e kalojnë kohën duke menduar rreth mrekullive të universit, nuk do kenë kohë për të bërë punën mbi të cilën varet fati i qytetërimit dhe mbase nuk do të bënin asgjë.
JLB: Por mendoj se sot janë arritur shumë gjëra.
Po, sigurisht.
JLB: Sarmiento shkruan se si një herë u takua me një fshatar, i cili i tha, “fshati është kaq i bukur sa nuk kam pse të mendoj për shkaqet e kësaj bukurie”. Është shumë e habitshme, apo jo? Është një lloj përfundimi llogjik. Ai duhet të kishte filluar të mendonte se çfarë e shkakton atë bukuri. Por ma merr mendja se ai ka dashur të thotë se është dehur nga gjithë ajo bukuri, e cila e ka bërë të ndihet mjaft i lumtur dhe nuk e ka parë të udhës pse të thellohej në mendime. Në përgjithësi, mendoj se burrat janë më të prirur drejt mrekullisë metafizike se sa gratë. Unë mendoj se gratë e marrin botën për të mirëqenë. Gjithashtu edhe gjërat, veten dhe rrethanat. Sidomos rrethanat.
Ato e shohin çdo moment si të veçuar nga njëri – tjetri dhe nuk mendojnë për rrethanat që të çojnë drejt tyre.
JLB: Jo, sepse ato besojnë për…
Ato i marrin gjërat me radhë.
JLB: Po, ato i marrin gjërat një e nga një dhe pastaj kanë frikë se mos bëjnë figurë të keqe, ose e shohin veten e tyre si aktore. Sikur e gjithë bota po i shikon dhe, sigurisht, po i admiron.
Duket sikur janë më të ndrojtura se burrat në gjithçka. Shkrimet e tua e kanë gjithmonë burimin nga librat e tjerë?
JLB: Po, është e vërtetë. Kjo, sepse unë e mendoj leximin e një libri si një eksperiencë jo ndryshe nga ajo e të udhëtuarit, apo e të rënit në dashuri. Mendoj se të lexosh Berkley-n, Shaw-n, apo Emersonin, për mua është eksperiencë po aq reale sa një vizitë në Londër. Sigurisht, unë e shoh Londrën përmes Dickens-it, Chesterton-it dhe Stevenson-it. Shumë njerëz janë të prirur ta mendojnë jetën nga njëra anë, që do të thotë dhimbje dhëmballe, dhimbje koke, udhëtime, etj. Pastaj është ana tjetër, jeta imagjinare dhe e sofistikuar, pra, artet. Por unë nuk mendoj se ka dallime mes këtyre. Besoj se gjithçka është pjesë e jetës. Për shembull, sot po i thosha gruas sime që kisha udhëtuar, nuk mund të them nëpër gjithë botën, por nëpër gjithë perëndimin. Megjithatë, shoh që kam shkruar poezi më së tepërmi për qoshet e zymta të rrugëve. Nuk kam shkruar kurrë poezi mbi ndonjë subjekt të madh, dua të them, për një subjekt të famshëm. Për shembull, më pëlqen shumë New York-u, por nuk mendoj se do të shkruaj ndonjëherë për të. Ndoshta do të shkruaj për ndonjë qoshkë të tij, pasi shumë të tjerë kanë shkruar për New York-un.
Cili shkrimtar mendoni se është i aftë të krijojë personazhe?
JLB: Conrad dhe Dickens. Conrad me siguri, sepse tek ai e ndjen që gjithçka është reale dhe në të njëjtën kohë shumë poetike. Do ta vendosja Conrad-in shumë më lart se Henry James-in. Kur isha i ri mendoja se Dostojevski ishte shkrimtari më i madh. Afro dhjetë vjet më vonë, kur e lexova, u ndjeva shumë i zhgënjyer. Ndjeva sikur karakteret nuk ishin reale dhe ishin të gjithë pjesë e një komploti. Sepse në jetën reale, edhe në një situatë të vështirë, edhe nëse je i mërzitur shumë për diçka, edhe nëse ndjen ankth ose urrejtje – unë nuk kam ndjerë kurrë urrejtje – ose dashuri, apo tërbim, ti jeton gjithashtu edhe në linja të tjera, apo jo? Dua të them, kur një burrë është i dashuruar, ai në të njëjtën kohë është i interesuar edhe për kinemanë, ose mendon rreth matematikës, poezisë, ose politikës. Ndërsa në shumë romane, personazhet jetojnë vetëm nëpërmjet asaj çfarë u ndodh atyre. Mbase kjo mund të ndodhë tek disa njerëz shumë të thjeshtë, por unë nuk mendoj se kjo është diçka që ndodh.
A mendoni se një libër si “Uliksi”, për shembull, ishte ndër të tjera, një përpjekje për të treguar tërë spektrin e mendimit?
JLB: Po, por mendoj se “Uliksi” është një dështim. Gjatë kohës kur e lexon njihesh me mijëra rrethana nëpër të cilat kalojnë personazhet, por vetë personazhet nuk i njeh. Nëse mendoni për personazhet e Joyce-it, ju nuk mendoni për ta në të njëjtën mënyrë siç mendoni për personazhet e Stevenson-it apo të Dickens-it, sepse në rastin e personazheve të ndonjë vepre të Stevenson-it, për shembull, një njeri shfaqet dhe mund të zgjasë vetëm një faqe, por gjithsesi keni një ndjesi sikur e njihni, ose shikoni tek ai shumë gjëra që duhen zbuluar. Por në rastin e “Uliksi”-t, të thuhen me mijëra situata rreth personazheve. Për shembull, e dini që ata shkuan dy herë në dhomën e ndenjes, i njihni të gjithë librat që lexojnë, e dini me saktësi pozicionin e tyre kur ata rrinë ulur ose në këmbë, por ju nuk i njihni fare ata. Është tamam sikur Joyce t’u ketë kaluar sipër me mikroskop.
Keni qenë i lidhur me Henry James-in dhe Kafkën më parë – duket sikur në mendjen tuaj jeni i lidhur me ta për disa arsye.
JLB: Mendoj se ka një ngjashmëri mes tyre. Tek gjërat që bëhen të paqarta, të pakuptimta, tek ideja e të jetuarit në një univers pa kuptim, tek gjërat që bëhen të shumanshme dhe në fund janë të pashpjegueshme. Henry James i shkruante vëllait të tij se ai e mendonte botën si një muze diamanti, një muze përbindëshash. Mendoj se ai e ka ndjerë jetën në të njëjtën mënyrë.
Megjithatë personazhet e James-it dhe Kafkës janë gjithnjë në luftë për të gjetur diçka të qartë. Ata kanë gjithnjë qëllime të qarta.
JLB: Ata kanë qëllime të qarta, por nuk i arrijnë kurrë ato. Sapo lexon faqen e parë të romanit “Procesi” e kupton që ai nuk ka për ta marrë vesh kurrë përse po gjykohet, përse po i bëjnë gjyqin. E njëjta gjë ndodh edhe me personazhet e Henry James. Që në momentin kur merr vesh që burri i është vënë pas letrave të Aspernit, ju e kuptoni që ai nuk ka për t’i gjetur kurrë ato, por edhe nëse do t’i gjejë, ato do jenë të padobishme. E ndjen këtë.
Atëherë i bie që të jetë më shumë një ndjesi pafuqie se sa paqartësi.
JLB: Janë të dyja bashkë. Në veprën e Henry James, “Poshtërimi i Northmorëve”, e gjithë historia tregohet si një rrëfenjë hakmarrjeje dhe në fund lexuesi nuk e kupton nëse hakmarrja është zgjidhja e duhur. Sepse, në fund të fundit, letrat e bashkëshortit të vejushës mund të publikoheshin dhe asgjë të mos dilte prej tyre. E gjithë historia, pra, ka të bëjë me ndjenjën e hakmarrjes, por kur arrin në faqen e fundit nuk e merr vesh nëse gruaja do ta arrijë qëllimin e saj, apo jo. Një histori shumë e çuditshme… Supozoj se ju pëlqeni Kafkën në vend të Henry James.
Jo, për mua ata janë shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri.
JLB: Vërtet?
Nuk e menduakëshit njësoj si unë, por unë mendoj që Henry James besonte tek shoqëria, ai nuk e vuri kurrë në diskutim rendin shoqëror.
JLB: Unë nuk mendoj kështu.
Unë mendoj se ai e pranonte shoqërinë. Ai nuk mund ta perceptonte botën pa shoqërinë, besonte tek njeriu dhe, për më tepër, besonte në disa marrëveshje të caktuara. Ai ishte një student i sjelljes njerëzore.
JLB: Po, e di, por ai besonte tek ata dëshpërimisht, sepse ishte e vetmja gjë që mund të rrokte.
Kishte ndjesinë e rendit.
JLB: Por nuk mendoj se ishte i lumtur.
Imagjinata e Kafkës ishte shumë më metaforike.
JLB: Po, por mendoj se mund të marrësh shumë më tepër gjëra nga James se ç ’mund të marrësh nga Kafka. Për shembull, tek Henry James je i prirur të ndjesh që ka një domethënie pas çdo përvoje, ndoshta më shumë se një. Ndërkohë te Kafka kupton që ai di shumë më tepër se ti rreth kështjellës, gjykatësve apo gjyqit. Sepse kështjella dhe gjyqtarët janë simbole të universit dhe askush nuk pritet të njohë ndonjë gjë rreth universit. Por në kështjellën e Henry James, ju mendoni se ai mund të ketë pasur një teori të tijën personale, ose e ndjeni që ai di më shumë nga ç’ thotë. Dua të them që edhe pse historitë e tij mund të jenë shëmbëlltyra të subjektit, ato nuk janë shkruar nga ai për të qenë shëmbëlltyra. Mendoj se ai ka qenë shumë i interesuar tek zgjidhja e konfliktit, mbase ai ka pasur dy ose tre zgjidhje dhe në këtë pikë e shoh Henry James-in shumë më kompleks se sa Kafkën, por kjo mund të jetë një dobësi e tij. Ndoshta forca e Kafkës qëndron tek mungesa e kompleksitetit.
A e pranoni lidhjen e emrit tuaj me atë të Kafkës dhe a e pëlqeni lidhjen që ju bëjnë me të?
JLB: Unë mendoj se Kafka më mësoi të shkruaja dy histori të dobëta, “Libraria e Babelit” dhe “Shorti i Babilonisë”. Sigurisht, unë i kam një borxh Kafkës. E kam shijuar atë. Në të njëjtën kohë, nuk mund të vazhdoja të lexoja Kafkën gjatë gjithë kohës, ndaj e lashë me kaq. Shkrova vetëm dy histori duke ndjekur modelin e tij, pastaj hoqa dorë. Sigurisht që i detyrohem shumë Kafkës. E admiroj atë, ashtu siç besoj që e admiron çdo njeri i arsyeshëm.
Tek “Libraria e Babelit” ju keni futur një fjalë: Qaphqa. Mendoj se e vetmja mënyrë për ta shqiptuar atë është Kafka. E keni përdorur këtë fjalë për të treguar se keni qenë i vetëdijshëm që po shkruanit si Kafka?
JLB: Sigurisht që po.
Çfarë admironi veçanërisht tek Stivensoni?
JLB: Admiroj çdo gjë tek Stivensoni. Admiroj njeriun, punën, guximin. Nuk mendoj se ai ka qenë indiferent qoftë edhe ndaj një rreshti të vetëm. Çdo fjali në veprën e Stivensonit është aty ku duhet. Është gjithashtu edhe një shkrimtar tjetër që unë admiroj: Chesterston. Po ai nuk do të ishte ai që është po të mos kishte qenë Stivensoni. Për shembull, nëse lexon “At Braun”-in e Chesterstonit, “Njeriu që ishte e enjte”, ose “I Gjalli”, ne shohim të njëjtën Londër përrallore që u krijua apo u ëndërrua nga Stivensoni tek “Netët e reja arabe”. Mendoj se duhet të jem falenderues ndaj Stevensonit. Ne të gjithë duhet të jemi falenderues ndaj tij. Nuk e kuptoj se pse ma bëre këtë pyetje. Kjo është e qartë si drita e diellit.
Në Cincinnati, kur një admirues ju tha: “Jetofsh një mijë vjet!”, ju iu përgjigjet : “Po eci me gëzim drejt vdekjes”. Çfarë keni dashur të thoni me këtë?
JLB: Kam dashur të them që, kur nuk jam i lumtur, dhe kjo është diçka që na ndodh shpesh të gjithëve, unë gjej ngushëllim tek mendimi se brenda pak vitesh, ose brenda pak ditësh mund të vdes, pastaj nuk më hyn më në sy asgjë. Por nëse mendoj se vdekja ime është thjeshtë një iluzion, që jeta ime do vazhdonte edhe pas vdekjes, atëherë do të ndihesha shumë, shumë i pikëlluar. Realisht, më ka ardhur në majë të hundës me veten.
*Përktheu Marsel Lela/Mapo
