Në rubrikën “Duke shfletuar një librë” në revistën e tij “Diturija”, Lumo Skendo në një shkrim të gjatë për librin “Dy vagabondë në Shqipëri” të Jan e Cora Gordon duket sikur ka fotografuar të sotmen e vendit tonë. Ndonëse bëhet fjalë për një libër të shkruar për Shqipërinë e vitit 1925, e gjitha cfarë shkruhet e përshkruhet nuk është se ka ndonjë ndryshim të madh me realitetin ku jetojmë sot. Mund të ketë ndryshuar rrënjësisht pejsazhi, por njerëzit, sjellja, veprimet e mendimet e tyre, duket se kanë mbetur të njëjtët.
Tek e lexon atë që kanë përshkruar plot humor cifti anglez por edhe vlerësimet që bën Lumo Skendo nuk i shpëton dot qoftë edhe në mënyrë të pavullnetshme një krahasimi ndërmjet dy kohëve. Kjo sepse vetë shkrimi është një ftesë intelektuale për të kuptuar se nga vijmë dhe kush jemi.
Duke kënduarë një librë
Ashtu si na na shohin të tjerët
Libratë mbi Shqipërinë janë të ralla, dhe aqë me teprë shkrime udhëtimi. Të pakë janë relativisht ata që vizitojnë vëndin tënë dhe që zbavitenë me të shënuarë çë shohin dhe çë vërejnë. Nga ana tjatrë ne kemi nevojë të madhe të dijmë çë mejton ay që vjen së largu, riturë dhe rrojturë në një miedis të ndryshmë prej t’ënit: çë ide formon për neve dhe çë përshtypje merr nesh. Njih vetë vehtenë, ka qënë: fjala e t’urtëvet e çdo epoke, dhe, pasqyra më e mirë është gjykimi tjatrit: atje do ta shohim dhe do ta njohim vetëhenë t’ ënë lakuriq.
Two Vagabonds in Albania, “Dy vagabondë në Shqipëri”, është titulli i një vepre që ka shkruarë englezi Jan Gordon mbi vëndin t’ ënë; ka udhëtuarë me të shoqenë bashkë, me zonjën Cora, që e quan Jo në tekst. Të dy burr’ e grua, jan’ artistë, shkrimtarë dhe vizatues të mirë, kanë një arësim të shëndoshë, dhe kanë shëtiturë shume vënde, duke shkruarë mbi secilin prej tyre një 1 librë, shumë herë të titulluarë “Dy vagabondë në . . .” për të rrëfyerë që hyjnë në prekje me popullin në mes të cilit rrojnë ca kohë, që nuk udhëtojnë për qejf dhe snobismë, po për të shikuarë dhe për të parë.
Të dy shëtitarët kanë qën’ në Shqipëri më 1925 dhe kanë parë: Tiranë, Elbasan, Pogradec, Përmet, Giinokastrë, Këlcyrë, Berat, Tiranë për herën’ e dytë, Shkodrë dhe Malësi’ e Madhe, në funt Malësin e Vogël dhe largohen nga Shqipërija me anë të Shkodrësë.
Në të tre qint faqet tekst, të ilustruarë prej të dy autorëvet, vërejmë, herën e parë, një humor të shëndoshë që na bën të mos e mbajmë dot vetëhenë t’ënë së qeshuri, dhe, tër duke Iëçiturë me kandje’ dhe kënaqësi, hyjmë në thelbin e veprësë. Në çdo faqe gjejmë një mësim një orizont të gierë, dhe në: çdo paragraf një tablo të re, të habiturë prej shumësisë të ngjyravet, nga ndryshin i madh i observatavet.
Që në fillim, në Tiranë, autorët gjejnë, ke koloneli englez, një ushtar hajdut dhe gjaksor të vjetrë, që e quainë “The gentle assassin” gjaksori i dashurë, të cilit i përshkrojnë dashurinë me shërbëtoren aus-triake dhe aventurën me një tregtar tiranas, rivali në amor. Pastaj na rrëfen Hotelin “Korça”, odën e tij të ndarë me një mur drrase, ku myshterit e odësë fqinjë kishin çelurë vrima, që të përgjojnë dhe të shohin çë bëjnë të tjerët. Nukë haron padyshim të na kujtojë se, në Shqipëri asnjë han, asnjë hotel s’ka banesë me një shtrat: të zotërit e tyre kanë kujdes të radhitin dy, tre, katrë dhe pesë krevatë.
Në Elbasan, thotë, çdo njeri ka një dyqan në pazar, pa le të mes ketë fare punë! Për Tiranën, na kishin thënë këto fjalë të vërejshme:
“Si kryeqytet Tirana na bëri një përshtypje të dobët. Në fiilim na u duk si pazari i një qyteti oriental, po që ka humburë qytetin.”
Në këta pazarë punën më të madhe e bëjnë kafexhinjtë, dhe shton, në pastë tagrambledhës për patentë, munt të llogaritnjë të ardhurat e një tregtari pas numurit të kafevet që harxhon ditën.
“Në Shqipëri ka dy vështirësi. E para është mbeturinat e gjuhëvet që ka lënë prapa saj lufta europiane. Secili të flet dhe të repeton ato të pakta fjalë që ka mësuarë: gjermanisht, bullgarisht, italisht, sërbisht, greqisht, vllahisht, amerikanisht, tyrqisht, edhe nuk e di akorna çë, po kurrkush nukë të flet shqip; dhe kështu s’kupëtohesh dot . . . Zahmeti i dytë është me monedhatë, me çdo farë të ho!lash që duanë një hesap të vështirë . . . Mbrëmën e parë, në gjellëtore ku hëngrën darkë shëtitarët provuanë mundimet e llogarisë. – Sa bëjnë? pyet zonja Gordon, që kishte mësuarë shqip që në Paris. Dhjetë! – përgjigjëtë shërbëtori, pa qen e mundurë të kupëtohetë, të caktohetë çë farë monedhe. Përpara kësai vështirësije udhëtari zgjati gjysmë napoleoni, dhe gjellbërës-ndihmësi e merr duke falënderuarë: – Qënka shtrënjtë Elbasani! – thonë Englezët Të nesërmen vamë të bëjmë vizitë ne prefekti i cili përnjëheresh na thotë: – Eshtë vërtet që paguatë dhjetë franga? U çuditmë, se nuk’ i kishim bërë fjalë njeriu. Nga Prefekti vamë ne kryetari i Bashkisë. – “Vërtet ju muarrnë gjysmë napoleoni?” Një tregtar ku deshmë të blemë një plaçkë, në pazarllek e siprë na thotë: -“A vërtet dhatë dhjetë franga ar për një darkë? Kjo pyetje u përsërit edhe në haremllëket ku zonja Jo bëri vizita dhe donte të mësojë çë hëngrëm, të numurojë gjellët. Në fund, një mbrëmje, kur ktheheshim në hotel, një i huaj, në t’errët, na qasetë dhe na vë në dorë një paqet monedhash. Mbetja e gjysmë napoleonit që më dhatë pardje, thotë”.
Në Elbasan autorët vënë re ngjyrën e verdhë, të murmë të banorëvet që dëften mos mjaftësin e ushqimit, dhe katundarët që vijnë në pazar dukenë fort të varfrë
“Po edhe s’do gjykuarë nga pamja. Një ditë Selimi, hotelxhiu im, vjen e më thotë se po vete në Vjenë për dhjet ditë, me qënë se ka fëmijën të sëmurë. – Fëmijën? – Po është fare liksht. – Sa djem kini? – Dy çuna edhe dy goca. – Edhe janë të gjithë të sëmurë? — Jo, jo përgjigjet Selimi duke kupëtuarë gabimin tim. – Fëmija ime është sëmurë, jo djemtë. Edhe kupëtova se si mysliman që ishte, nukë munt të thotë gruaja ime, po fëmija. Ky Selim që vente në Vjenë të konsultojë një mjek dukësh aq i rreckosurë sa edhe gjithë të tjeret.”
Në Elbasan të huajtë tanë i ze Bajrami. Shohin “shenllëkun” e qytetit, daullen, “dollapët”, botën që zbavitenë. Në keto të mira e keqja, për ta, ishte kafe, sheqerka, llokume, sherbeti që u jipnin ne çdo vizitë kaqë sa në dy ditë stomaku i tyre filloi të ankohetë. Mbi këtë e siprë, një pasdarke, të lodhurë prej vizitash dhe ambëlsinavet, duke hyrë në odët e tyre gjejnë mbi tryezë një tepsi të madhe me bakllava, një dhuratë e të zot’ të godis’ së hotelit.
“Bakllavaja është një ambëlsi me kajmak, fletë brumi, arra të shtypura, mbyturë në shurup sheqeri dhe vaj. Jo edhe unë u tmerruamë, dhe stomaku u përndërkrye, Çë të bëjmë? Nukë mund të refuzojmë, as t’ja u ndajmë djemvet, me gjithë që do të bënim një qint kalamanj të lumturë me të. Bëmë pra një paqet, dualmë jashtë qytetit, në varret, dhe e hodhmë në ferrën më të madhe që gjetmëe. Me të kthyer dëgjohesh daulleja së largu, dhe neve na u duk sikur kishim bërë një krim. Të nesërmet ikmë nga Elbasani.”
Duke vajturë në Pogradec, me kuaj samari padyshim, ndalen në Qukës, ke një hanxhi dymbëdhjetë vjeç.
— Ç’ke hanxhi të na japësh? — Gjithë çë urdhëronl. — Ve, qumësht, bukë, djathë, mish? — Kemi nga të gjitha, edhe mish të pjekur.” Po shkuanë tridhjet minuta dhe asgjë nukë vjen. — Ku i ke vetë? — Pulatë jan’ në katund. — Po hiq e i merr. — S’di në kanë pjellë sot! — Po mishin? Dhentë po kullosin, tani vjen tufa, zëmë një qenq dhe e therim… Pas dy orë hëngrëm buk’ kollomoqi dhe pak qumësht!”
Në Pogradec udhëtarët venë me gjykatësin për hetim e një krimi në një katund. Autori shënon se katundarët shqipëtarë janë të Iindurë aktorë, dijnë të pshehin të vërtetën, dhe zyrtari i drejtësisë thote se, mjeti për të gjeturë të vërtetën është të mbyllurit e fajtorit Brenda në odë, me dy gjindarmë dhe me një shkop të fortë.
Duke zbriturë nga shtegu kaqë piktoresk i Qukësit dhe i Kododeshit, autorët kanë lënë edhe buzëqeshjet e tyre. Tani e tutje behet më serioze dhe çë thonë meritojnë të meditohenë si vërejtje që na interesojnë në një mënyrë fare direkte dhe të ashprë.
- Gordon nuk na psheh se, tekdo ka gjeturë një pritje miqësore prej shqipëtarëvet të cilët e falenderojnë pse erdhi në Shqipëri dhe pse do të shkrojë mbi Shqipërinë. Keta falenderime përsëritenë më një mënyrë që autort zë dhe mërzitetë; kot përpiqet të rrëfejë se libra e tij është një mbledhje shënimesh udhëtimi; një përshkrim pa qëllim propogande një volum që do të ketë të vërtetën. Dëgjonjësit vazhdojnë ta falenderojnë, me besim dhe shpresë.
Duhet me të vërtet të ngjatjetohet prej dokujt edhe në qoftë e hidhurë nga një herë ajo e vërtetë, fort e çmushme për mësimin që mund të na japë.
“Çuditëshim me optimizmën e këtyre njerëzve kur na falenderonin pse u thoshnim që do të shkrojmë të vertetënë. Po, në këto tri ditë që biseduamë me shumë njerës, seicili do na thoshte duke na hequrë mënjanë se Shqipërija është një vënt fatkeq dhe mazerablë, dhe nënshtetasit e saj janë, për në të shumët, njerës që duhet përbuzurë. Secili donte të thosh se, ay vetë ka një shpirt më të lartë nga ai i të tjerëvet. Kjo çfaqje mendimi në ketë mënyrë, përsëritësh kaq shumë sa, kurdoherë që shihnja no një Shqipëtar të ri dhe kuvendonja me të, kisha dëshirë t’i them: E di çë do të me thonj: Shqipërija është një vend i përbuzëshëm, pa vleftë, me qeveri të keqe, plot me njerës pa edukatë, egoist, të poshtër, përveç teje. Po lërmë të shikonj punën t’ ime.” Nukë bëra no një herë këtë shprovim, se folësi do të fillonte: Po ky vent është për të perbuzurë, nje vent nga dor e dytë …”
Autori ankohetë hidhurë prej atyreve që kanë qenë n’ Amerikë dhe tanl s’pëlqejnë vendin e tyre, kanë humburë cilësit e mira të Shqipëtarëvet, pa fituarë no një karakter me vleftë. Edhe vëren se, kur në kohët që Shqipërija ishte nje provincë tyrke, çdo njeri mbante nënshtetësinë që kish, po sot që Shqipëria ësht’ independente shqipëtarët në Shtetet e Bashkuara bëhenë qytetarë amerikanë me të u dalë dokumentet e duhurë. Ca më tutje:
“Padyshim, thotë, këta emigrantë, që kanë qen’ n’Amerikë janë një mallkim për vendin. Kam parë katunde të tërë ku burrat ishin n’Arnerikë, ose kanë qenë n’Amerikë dhe tani duan të kthehen prapë, ose s’kane qënë fare n’Amerikë dhe dëshërojnë që të venë. Këta emigrantë e gjenin të vogël Shqipërinë, ëndërronin entrepriza të mëdha, bërtasin për dritë, arsim, përparim; po e vërteta është bërtasin si të fitojnë shumë të holia. Disa prej tyre, kur u mbyll Amerika, van’ n’Australi. U kthyenë shpejt prapë: s’kishte punë, pari problem i përparimit, përmirësimi i fatit të gravet të tyre ishte aty përpara, po askush nuk kujdesesh”.
Dhe më poshte shton:
“Përmbi Përmetin pashë një katund fort të bukurë qe banuarë vetëm prej gravet: burratë jan’ n’Amerike për të llustruarë këpucët ose të shesin ujë-soda”.
Gjinokastra i bën një përshtypje të madhe, si një qytet me karakter të çquarë, që e çudit njerinë dhe e bën të mos e harojë kurrë. “Nuk e besonj të ketë në botë një qytet si Gjirokastra”.
Mjerisht ca më tutje shtrëngohet të shtojë:
“Pirja dhe tuberkuloza po e shpienë qytetin në një degjenerim të shpejtë”.
Vijon…..
