Grekët ia kanë dalë të më shkaktojnë një lloj pasigurie, kur kaloj kufirin e tyre. Nuk dihet përse, por sikur të krijohet ideja që ke diçka mangët, teksa përballesh me një polic të rëndomtë. Kanë kaluar gati dhjetë vjet që nuk kam shkelur në tokën e tyre. Herën e fundit më është dashur të bëj një bisedë tejet të gjatë dhe të lodhshme me shefin e policisë së aeroportit të Athinës; të paktën kështu m’u paraqit një oficer i policisë që kishte yje në supe. Kurrë nuk kam ditur t’i lexoj për së mbari gradat. Më pyeste pa u lodhur për emrin e babës, vendlindjen, profesionin, dhe ku doja të shkoja. U grindëm një copë herë, derisa e kanosa se do njoftoja ambasadën shqiptare. Më la të shkoja në punë time, por ia kishte dalë më së miri të më kallte një farë droje, e cila për vite të tëra më cyti të gjeja arsye të mirëqena ose jo për të shmangur udhëtimet në vendin fqinj.
Pas kaq kohe, i mbathur me pantallona të shkurtra, me syze dielli e këpucë atletike, qëndroja para një frëngjie në doganën e Qafë-Botës. Një doganier më thotë që të “bitis një herë punë me policinë, dhe p’staj eja tek u.” Fliste një çamçe të kulluar. Unë njëzet e katër karatëshi nuk e flas dot më, por e kuptoj bukur shumë. Fliste si nana ime, e cila nuk e kalon dot kufirin, sepse e ka të shënuar dënimin në pasaportë: vendlindja “Filat”!
Bitis punë me policinë dhe më pas shkoj tek shqipfolësi, i cili më shton një vulë tjetër në pasaportë, e diç shkruan në të me stilolaps. Kjo është vula e automjetit, me të cilin lëviz. Më kanë pyetur ku do shkosh, dhe i kam gënjyer që do vete në Sivota. Duhet t’u thoja që shkoj në Volë, si i themi ne të Çamërisë, por nuk di përse ma kanë me hile, e me hile ua kam dhe vetë. Kur shoh doganierin, i cili kryen së shkruari në pasaportë, vë buzën në gaz, sepse kudo në pikat e daljes së Shqipërisë ka vetëm një pikë ku të këqyrin pasaportën e dokumentat e makinës, ndërsa nuk të shkruan njeri gjë për rrotat në pasaportë. Grekët kanë dy njerëz. Thuhet se për një punë kanë më shumë njerëz, ndaj e kanë burokracinë, administratën e fryrë. Eshtë kjo një arsye që solli krizën? Edhe mund të jetë, por cili jam unë t’i paragjykoj, thua se në vendin tim punët shkojnë fjollë. Ku i dihet, mbase 
kanë dëshirë të shkarravisin më shumë se ne, të mbajnë shënime më shumë se ne, të mbajnë të dhëna më tepër. Fjala vjen, në një fletore të madhe, si “qitapët” e Turqisë, shkruajnë targën, llojin e makinës, dhe të lënë të shkosh.
Më lanë pa më pyetur për emrin e babës, pa më bërë intervistë! Marr makinën dhe shkoj përtej. Nuk kam asnjë që më ndjek, megjithëse në Sarandë më thanë që zakonisht, kur mysafiri u duket i paftuar në shtëpi të tij, pra çam, kur ka një farë dukje në publik, i vënë dikë pas. Asgjë nga këto. Ndoshta jam me fat, ndoshta Asfalinë e ka zënë halli i parave dhe është ngushtë me gjurmues, ndoshta janë legjenda urbane.
***
Kam vite të tëra që lexoj për tokën e gjyshit dhe të babës tim. Shkrime, studime, tekste historie që vërtetojnë prejardhjen e çamëve nga thesprotët epirotë, ilirët. Gjatë këtyre viteve më është shtuar edhe më interesi për të mësuar rreth historisë moderne të Çamërisë dhe genocidit të fundit të Luftës së Dytë Botërore. Përherë kam dashur të di se çfarë u la pas. U përzunë të tërë çamët? Në fakt, u shkulën vetëm ata që i përkisnin besimit islam, orthodoksët qëndruan. Greqia ka qenë përherë një shtet primitiv, por nacionalist. Fenë e ka njehsuar përherë me kombësinë. Kështu e nisi këtë histori, fjala vjen, me hebrenjtë e Selanikut, që i shkuli me këtë parim në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX. Kështu u soll me çamët katolikë të Artës. Kështu u soll me shkëmbimin e kolonëve me Turqinë. Sa çamë dhe shqiptarë të krahinave të tjera që jetonin në Greqi janë dërguar në Turqi për t’u shkëmbyer me kolonët grekë! Shqiptarët e besimit islam konsideroheshin turq, dhe ata të besimit orthodoks, grekë. Eshtë një mentalitet në të gjithë Ballkanin për ta ngatërruar me dashje hënën apo kryqin me kombin. Ka ndodhur kjo në Bosnjë, Kosovë, Serbi, Shqipëri, Greqi, Turqi. Ndaj, në vitin 1944, Napoleon Zerva (përflitet si shqiptar orthodoks) shkuli vetëm popullsinë që i përkiste besimit të ndryshëm me të, duke zbatuar një plan spastrimi të ushtruar edhe kohë më parë ndaj çamëve, jo me këto përmasa, por të njëjtë me popullsitë hebreje, turke, bullgare, maqedone, vllehe.
Prandaj, kur shkon rrugëve jo shumë të mira të Çamërisë, bregdetit të saj, pyetja është se, kur ikën, kë lanë pas? Jam i bindur që kanë lënë pas shqiptarë të tjerë në shumicë, si të njëjtët e tyre orthodoksë. Nuja ime më tregonte se fqinjë në pronat e tyre ishin të krishterët; para se t’ia mbathnin, u dërguan fjalë që t’u hidhnin një sy, sepse kur ikën menduan që do riktheheshin shpejt. “Kishim punëtorë grekë në shtëpi dhe jevgjitë,” rrëfente ajo. Me të krishterët kishin ortakëri, miqësi, vëllazëri, ndoshta 
edhe krushqi. Punëtorinë e kishin greke dhe ballkano-egjyptase. Ajo nuk e përdorte me racizëm fjalën “jevg”. Asnjëherë nga gjyshërit e mi nuk e kam dëgjuar fjalën “kaur”, ose ndonjë përkeqësues tjetër gjuhësor, për çamët orthodoksë, por kurrë nuk i kam dëgjuar të flasin për ta si patriotë, veç kur përmendnin Marko Boçarin. Megjithatë, tani kohët janë të ndryshuara, kanë kaluar 70 e kusur vjet, dhe çamët orthodoksë mund të jenë një rudiment i shqiptarisë. Ti shkon rrugës dhe kërkon shenja, gjen vetëm tabela në gjuhën greke, ca shtëpiza të ulëta, lule në kopshtije, dhe një zakon të pathyer të shqiptarit modern, i cili vërteton më shumë se të gjithë akademikët e dy vendeve autokticitetin e shqipes në tokën e Çamërisë. Vetëm në këtë krahinë dhe në Shqipëri mund të gjesh shtëpi njëkatëshe a dykatëshe me fitila përjashta, në tarraca. Vetëm në Tiranë, Shkodër, Kukës, Sarandë, Pejë, Gjilan, Filat e Margëlliç gjen shtëpi me fitila jashtë. Ideja e perspektivës, e fatit të mbarë, e dorës së mirë që do trokasë; kjo ide përtej besimit, me rrënjë në paganizëm, i bën shtëpitë tona me fitilat e së ardhmes, kur ndoshta djali apo vajza në emigracion, puna në shtet, bileta e llotarisë, do na dërgojnë drejt lartimit të një kati më shumë, duke e kthyer banesën më të madhe, më mbizotëruese, më autoritare, më të pushtetshme. Ku e gjeni në një vend tjetër? Unë vetë nuk e kam hasur gjetkë, por profesioni im është gazetaria, në të cilën shpesh spekullohet edhe me shenjat.
***
– Ku e ke mësuar shqipen?
Kështu pyes në Parga një burrë të rrënuar, rreth të shtatëdhjetave. Kam vendosur si shumë të tjerë që, sa kohë jam në Çamëri, të merrem vesh veç në shqip. Lëre të flerë anglishten, frëngjishten, italishten; në Çamëri robi flet vetëm shqip! Burri i parruar dhe i lënë pas dore, me ca shapka që nxjerrin jashtë do gishtërinj të mëdhenj me thapë të ndotur, shet misra të pjekur mbi një mangall qymyri në pikë të zhegut.
– E di, thotë.
– Je shqiptar? – ngulmoj.
– Jo, ma kanë mësuar ca allvanoqë që janë këndej rrotull.
Këtu përfundon kërkimi im gazetaresk. Parulla është njësoj kudo që e kërkon këtë informacion, sido që të jetë shqipfolësi, 
burrë, grua, i ri, plak! Kështu më tha edhe një vajzë në Volë, që na shërbeu akullore. Ishte jo më shumë se tek të njëzetat, dhe e kishte nxënë shqipen prej ca allvanoqëve që silleshin rrotull. Duket se kjo është komardarja shpëtuese ndaj atyre si puna ime, që nuk rrinë dot pa u gërricur, por edhe ndaj autoriteteve, të cilat nuk pranojnë kurrën e kurrës që në Çamëri kanë përzënë vetëm një pjesë të shqiptarëve; pasi të tjerët i kanë aty, ata janë plakur, kanë vdekur, por edhe janë shtuar e rinuar.
Ose duhet të pranojmë që emigrantët tanë të pas vitit 1990 kanë qenë kaq shumë arsimdashës e patriotë, që, pasi i kanë rënë si herët mistrisë dhe shatit, kanë hapur kurse të gjuhës shqipe për vendasit dhe ua kanë mësuar mbarë gluhën, me dialektin çam të nanës time, të cilën unë e kuptoj, por nuk e flas dot, sepse kam lindur në Tiranë. Allvanoqët nga kudo që kanë qenë kanë përhapur vetëm këtë dialekt të gjuhës së tyre, sepse me siguri në torbat e bukës, të djathit dhe qepës, do kenë patur ndonjë këndim të çamërishtes, të cilin unë ende nuk e kam shtënë në dorë. Kjo tezë e fundit jam i sigurt që është spekullim i pastër gazetaresk!
***
Filati nuk është në breg, por merr një rrugë, e cila kalon mes një parku kombëtar. Bën një rrugë të përpjetë mes pemëve të larta. E ke lënë pas lumin Kalama, dhe të duhet të shkosh lart, mjaft lart. Ime shoqe bën shaka, vë në lojë toskun që ka marrë për burrë, toskun që nuk ka lënë qyfyre pa bërë duke revokuar origjinën e saj gege, malësore. Sa arrijmë në qendër të qytezës, mes rrapeve, ku porosisim gjithmonë në shqip kafe e raki, ajo më thotë:
– O Kel, a e di që qenke copa e malokut?
Lart e paskam patur shtëpinë, por jo kaq shumë. Qeshim me gjithë zemër dhe presim rakitë. Sjellin raki, jo cipura! Raki rrushi si ajo që pihet kudo mes shqiptarëve. Nuk e di përse duhet ta theksoj këtë punën e rakisë, por e di që bëj mirë. Filati është i ndarë si dy copa molle; ka një pjesë të vjetër ku shtëpitë janë kulla guri, të larta dy ose tre kate, ka dhe një pjesë të re, në anën e poshtme të qytetit, që ngjan tëpkë si zonat informale të Tiranës apo Durrësit.
Jam në qendër, në një shesh rrapesh 360 gradë. Ka kafiqe të lezetshme kudo rrotull këtij qarku, një bankë NBG, dhe një dyqan të vockël, të braktisur. Pse është e lënë pas dore vetëm kjo pjesë, me një derë druri të rrënuar prej viteve, prej kohëve që kanë shkuar? Eshtë në qendër; askush nuk mund ta lërë pas dore një hapësirë kaq të mirë biznesi! Marr në telefon Resul Demin, i cili më thotë se është dyqani i Ferrikut, gjyshit tim, dyqani ku ai shiste këpucët e bëra me porosi. Xho Ferriku i merrte lëkurat dhe materialet në Korfuz; shkonte shpesh në ishull, zbriste deri në Gumenicë, dhe atje merrte avulloren.
Resuli më tregon shtëpinë e Dematëve, që është përballë kishës, një rrugë më lart piacës. (Përse çamët dhe shkodranët përdorin këtë fjalë italiane për sheshin qendror?)
Bëjmë foto kudo. Në rruginat me kalldrëm sheh shtëpi të mëdha, të cilat janë të braktisura pothuaj me rregullin një po, një jo. Eshtë Rruga e Dematëve, Rruga e Sejkatëve, dhe shtëpitë një po, një jo, të lëna të rrënohen nga koha. Ndoshta dikur i përdorën, pasi i përzunë fqinjët, e pastaj hoqën dorë, sepse kompleksi i pronës duhet të jetë shumë i madh. Mjafton të bësh një shëtitje në këto rrugina, dhe kupton që rivendosja fillimisht e komunikimit politik, e më pas e zgjidhjes së çështjes, nuk vlen vetëm për shqiptarët e larguar përdhunshëm, por edhe për ata që banojnë ende atje. Janë njerëz që ndjehen me plaçka në krah, të cilët nuk i zë vendi, sepse nuk rrojnë në strehën e tyre, ndaj shpesh braktisin kulme dhe ndërtojnë shëmtira në pjesën e ulët të qytetit. Kompleksi i pronës nuk është vetëm material, i takon nënndërgjegjes, ndaj paqen orthodoksët e Çamërisë do ta gjejnë kur të kenë fqinjë të shkulurit që lanë pas tokën, shtëpinë, zakonet, rakinë e rrushit.
***
Në Ballkan njerëzit grinden më së shumti për shenja. Janë të gjithë në skamje, por janë të gjithë kokë më vete. Në Çamëri kalon lumi Akeron, ose, si i themi ne shqiptarët, lumi i Gliqisë, apo i Frarit. Në mitologji njihet si lumi i skëterrës, shumë i rëndësishëm për Homerin, poetin e verbër që mendohet të jetë i këtyre anëve. Në këtë krahinë gjendet Tempulli i Dodonës, të 
cilin dr. Arsim Spahiu e sheh si zanafillën e Olimpit. Ai shkon më tej, duke shpjeguar se orakull quhet interpretimi që Zeusi ose ndonjë hyjni tjetër pellazge jep për pyetjet e drejtuara nga besimtarët e lashtësisë. Sipas studiuesit shqiptar që e zhvillon veprën e tij në Francë, autorët e vjetër grekë, kur kanë ardhur në pjesën jugore të Ballkanit, që më vonë ka marrë emrin Helladë dhe Greqi, kanë gjetur pellazgët, të cilët e kishin Dodonën si qendrën e kulturës së tyre shpirtërore. Nejse, rashë në shumë të thella, sepse duhet të dorëzoj pasaportën në frëngjinë greke të Qafë-Botës. Sërish një vulë! Shkoj tek dogana; sërish shkruajnë në atë fletoren e madhe të dhënat e makinës, vulosin për llogari të saj përsëri në pasaportë, dhe shkruajnë me stilolaps në të.
– E bitisa për sot – i them doganierit.
Mirupafshim – ma pret – dhe lëshon një batare fjalësh të panjohura në greqisht.
Kushedi se çfarë i thotë kolegut të tij për mua, allvanoqin me pantallona të shkurtra dhe këpucë atletike, kurse unë po plas nga kërshëria ta di, nëse edhe ai i ka lënë fitilat e shtëpisë mbi katin e fundit të saj!
Nga Enkel Demi, Gusht 2015 /tesheshi.com/
