Kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, ka dhënë një intervistë për median e njohur serbe “Euronews”, ku ka folur për shumë çështje të rajonit, duke u ndalur kryesisht te dialogu mes Kosovë dhe Serbisë, si dhe ideja për “Shqipërinë e Madhe”.
Rama e ka nisur intervistën me konfliktin mes Kosovës dhe Serbisë, duke thënë se “Zgjidhja e çështjes midis Serbisë dhe Kosovës është e domosdoshme dhe është me të vërtetë thelbësore për zhbllokimin e potencialit që ekziston në marrëdhëniet midis Serbisë dhe Shqipërisë”.
Më tej, kreu i qeverisë shqiptare ka thënë se “do të ishte mirë nëse shqiptarët dhe serbët mund të imitonin francezët dhe gjermanët pas Luftës së Dytë Botërore”.
Edi Rama beson se Serbia dhe Shqipëria duhet të përdorin të gjitha mundësitë, ndërsa ka deklaruar se BE “nuk mund të na tregojë se çfarë mund të bëjmë dhe çfarë nuk mund të bëjmë. Ose popujt e Ballkanit do të kenë një perspektivë të qëndrueshme dhe do të kenë vendin e tyre në BE, ose gjëra të ndryshme mund të ndodhin”.
Kryeministri shqiptar ka folur gjithashtu nëse Shqipëria do ta ndihmojë Kosovën të ngrejë një “proces gjenocid” kundër Serbisë dhe cilat janë marrëdhëniet midis Serbisë dhe Shqipërisë.
Ndërkohë, duke u ndalur tek ideja e “Shqipërisë së Madhe”, Edi Rama ka deklaruar për median serbe se “Shqipëria e Madhe nuk ka ekzistuar kurrë në gjuhën tonë dhe nuk është një trillim që kam gjetur në librat tanë të historisë ose në disa mendime dhe trashëgimi të mendjeve tona të mëdha. Shqipëria e Madhe është një term që ka origjinën jashtë Shqipërisë dhe është inkurajuar nga ata që dëshironin të krijonin një përbindësh të rrezikshëm, i cili natyrisht do të ishte shqiptar i rrezikshëm. Shqipëria e Madhe është marrëzi më vete”.
INTERVISTA E PLOTE:
Kur flisni për Serbinë, çfarë është ajo për ju? Si do ta shpjegonit qëndrimin tuaj ndaj Serbisë me disa fjalë?
Pyetje e mirë. Kur i thoni “Serbi”, si shqiptar, dhe natyrisht për mua, nuk mund të mos mendoj për Kosovën dhe nuk mund të mos mendoj për historinë e gjatë të konfliktit, ndarjen e shqiptarëve, heshtja midis Shqipërisë dhe Serbisë, dhe gjëra të ndryshme. Përsëri, nëse shkojmë një hap më tej, kur themi Serbi, do të kuptojmë atletë të pabesueshëm, filma të pabesueshëm, krijimtari, disa cilësi krijuese, do të thosha, dhe në fund, kur kemi gjithë atë në mendje, imponohen dy gjëra: një gjuhë, e cila u bë e njohur për ne si e shëndoshë, jo sepse e kuptonim, por sepse u përpoqëm të prishim murin e izolimit, duke parë televizionin jugosllav, i cili ishte i ndaluar dhe ishte dritarja e vetme në botë, sepse televizioni italian nuk mundej, është parë në dy të tretat e Shqipërisë.
Përsëri, përveç gjuhës, mbetet një kuriozitet, sa mund të bëjmë së bashku në të ardhmen dhe sa mirë do të ishte nëse ne, shqiptarët dhe serbët, mund të imitonim francezët dhe gjermanët pas Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht, ky është një dimension krejtësisht i ndryshëm, por është i ngjashëm, për sa i përket vullnetit për të kapërcyer historinë, për të zgjidhur mosmarrëveshjet, për të krijuar një themel të ri dhe për të filluar të njihemi më mirë dhe për t’u lënë fëmijëve tanë një trashëgimi tjetër.
Situata ka ndryshuar. Për shembull, tani që po hyni në Shqipëri nga Serbia, nuk ju duhet një pasaportë, vetëm një kartë identiteti. Dhe ky është rezultati i një projekti të quajtur mini Schengen.
A jeni të kënaqur me progresin e atij projekti që nënshkruat me Presidentin e Serbisë dhe Kryeministrin e Maqedonisë Veriore?
Unë kam një mosmarrëveshje me presidentin tuaj dhe të tjerët që përdorin termin “Mini Schengen”, nuk më pëlqen ai “mini”. Kjo është një gjë e madhe për ne dhe unë preferoj fjalën “Shengen rajonal”, që do të thotë një hapësirë në të cilën ne të gjithë mund të zbatojmë katër liritë evropiane dhe ndërkohë që të gjithë, individualisht, kemi rrugën tonë në drejtim të Integrimi evropian. Ne nuk duhet të lejojmë që ky potencial i pabesueshëm i këtij rajoni të mos realizohet, sepse nëse hapim hapësira, nëse shembim muret midis nesh, në formën e barrierave jo-tarifore, në formën e pengesave të ndryshme të tjera dhe krijojmë hapësirë për lëvizje dhe bashkëpunim midis njerëzve, natyrisht të gjithë do të kenë një fitim dhe e ardhmja do të jetë më e mirë.
Por dikush nuk e sheh atë projekt ashtu si ju. Për shembull, Bosnja dhe Hercegovina dhe Mali i Zi i frikësohen këtij projekti sepse ata e shohin atë si një alternativë ndaj anëtarësimit në BE dhe ata nuk e duan atë.
Nëse nuk do të ishte një veprim i guximshëm që çon drejt një të ardhme më të mirë, të gjithë do ta mbështesnin atë. Por pikërisht sepse është një veprim i guximshëm që çon në të ardhmen, është normale që ka dyshime, se ka skepticizëm, etj. Mos harroni se ne jetojmë në një pjesë të botës ku teoritë e konspiracionit janë një pjesë e madhe e jetës sonë. Kur shohim gjërat, së pari shohim se çfarë është marifeti, çfarë fshihet në sfond dhe vetëm atëherë shohim anën pozitive. Unë dua të shoh anën pozitive dhe mendoj se është budallallëk të them se është një alternativë … Nuk është një alternativë, është një gjë e mirë për të gjithë, sepse është diçka plotësuese, paralele dhe kjo do të na ndihmojë të tregojmë se sa të aftë dhe gradualisht të mësojmë se si ta organizojmë sistemin tonë në një sistem më të madh dhe të kemi një hapësirë të tërë nesër që do të jetë më e lehtë për t’u integruar nesër. Zbatimi i katër lirive evropiane në atë zonë – si mund të jetë e dëmshme fare? Mund të jetë vetëm pozitive.
Për shkak se këto teori konspirative thonë se ky projekt është një justifikim i madh për Brukselin, sepse disa vende në rajon nuk janë të denjë të bëhen anëtarë të Unionit, kështu që këtu është projekti juaj dhe veproni si të jeni në Bashkim.
Unë nuk kam marrë udhëzime për këtë nga Brukseli. Brukseli nuk ishte i kënaqur me këtë në fillim. Kur filluam procesin e Berlinit, i cili na mblodhi në të njëjtën tryezë, ishit ju dhe presidenti juaj që mbronit diçka më shumë dhe morët iniciativën. U desh kohë. Në fillim, Evropa nuk e donte atë. Në fillim, ishte një proces shumë burokratik, jo një iniciativë e pavarur e vendeve. Nuk u bë sepse Brukseli e kërkoi atë.
Ju krahasuat integrimin evropian me librin “Duke pritur Godon”, – “të gjithë flasin, dhe askush nuk bën asgjë”. A kishit për qëllim vetëm integrimin evropian të Shqipërisë apo ai krahasim mund të zbatohej edhe për Serbinë?
Jo, në atë moment, ju e dini që ekziston ky “çift” – Shqipëria dhe Maqedonia Veriore, dhe ne kemi këtë të një çifti që janë së bashku, e megjithatë jo së bashku, etj. Ne jemi si Vladimir dhe Estragon dhe Serbia dhe Shqipëria janë një çift dhe kanë arsyet e tyre për t’u ankuar. Është kështu. Ajo pjesë është fantastike, kur njëri prej tyre i thotë tjetrit “A po shkojmë?” Dhe tjetri thotë “Le të shkojmë”. Dhe pastaj Beckett thotë: “Ata nuk lëvizin në fund të fundit”. Nuk e di, kush është Beckett këtu? Ajo që është e sigurt është se ne nuk jemi Beckett. Ne jemi Vladimir dhe Estragon.
Ekzistojnë disa iniciativa të tilla si Sllovenia, duhet të marrë presidencën e BE-së, të cilat kërkojnë integrim më të shpejtë të këtij rajoni në Bashkim. Janez Jansa thotë – nëse Bashkimi Evropian nuk zgjerohet në këtë rajon, dikush tjetër do të zgjerohet. A besoni në suksesin e një iniciative të tillë?
E kuptoj. Unë nuk fajësoj Bashkimin Evropian. Ajo është shtëpia e tyre. U takon atyre të vendosin se kur janë të gatshëm t’u hapin derën të tjerëve. Në ndërkohë, megjithatë, ne nuk mund të qëndrojmë dhe të presim që dera të hapet. Ne duhet të punojmë. Ne duhet të shohim se si t’i përdorim të gjitha mundësitë, të gjitha ato që mund t’i përdorim në një mënyrë më të lirë. Ballkani Perëndimor është i yni dhe na takon neve ta trajtojmë atë dhe Bashkimi Evropian nuk mund të na tregojë se çfarë mund të bëjmë dhe çfarë nuk mund të bëjmë. Përkundrazi, sot ata gjithnjë e më shumë po e mbështesin këtë proces, jo sepse duan të na përqafojnë, me ndonjë alternativë, në një farë mënyre, por sepse në një farë mënyre ndërgjegjja e tyre është më e pastër, duke e mbështetur atë. Dhe përsëri, ne duhet të ecim përpara, sepse nuk ka asnjë alternativë. Për Shqipërinë, të paktën, nuk ka asnjë.
Të gjithë thonë se ky rajon ka nevojë për integrim evropian dhe një rrugë të qartë drejt BE-së, kryesisht për hir të stabilitetit. Por sa herë që shfaqet një lloj bllokade, retorika e fortë shfaqet në këto integrime në të gjitha vendet e rajonit. Në rastin e Shqipërisë dhe Kosovës, atëherë ne po flasim për një Shqipëri të madhe, pasuar nga përgjigja e Beogradit.
Dëgjo, nuk isha unë, ishte Jean-Claude Juncker, nëse e mbaj mend mirë, ai nuk ishte as serb, as shqiptar, as malazez, as maqedonas. Ai ishte nga Luksemburgu. Borgjez nga Luksemburgu. Ai tha se ka dy alternativa për Ballkanin Perëndimor. Integrimi i plotë ose lufta. Nëse do ta thosha atë, do të karakterizohej si një thirrje për luftë. E pranoj, e thënë në një mënyrë shumë të hapur dhe të palidhur, por kështu është. Për ne, në rajon, Bashkimi Evropian sot është ende ai që përfaqësoi për baballarët e tij themelues. Një vend ku më në fund mund të jemi të lirë dhe të sigurt dhe ku më në fund të vendosim për fatin tonë dhe të mos lejojmë të tjerët të vendosin për të. Dhe kjo është arsyeja pse është kaq e rëndësishme.
Por ju thatë që bashkimi i Shqipërisë dhe Kosovës është i pashmangshëm dhe i padiskutueshëm dhe se do të ndodhë ose përmes Bashkimit Evropian ose si një reagim ndaj verbërisë dhe përtacisë së Bashkimit Evropian.
E thashë atë dhe mund ta përsëris, jo si programin tim ose dëshirën time, por si analizën time. Sepse nuk ishte programi i Jean-Claude Juncker për të bërë luftë në Ballkanin Perëndimor. Nuk ishte qëndrimi i tij personal, por një analizë. Analiza është e thjeshtë. Ose popujt e Ballkanit do të kenë një perspektivë të qëndrueshme dhe do të kenë vendin e tyre në Bashkimin Evropian dhe familjen e vendeve evropiane, ose gjëra të ndryshme mund të ndodhin. Gjithçka ka ndodhur në të kaluarën, pse nuk mund të ndodhë përsëri? Çfarë ka ndryshuar? Vetëm një gjë ka ndryshuar: në të kaluarën, BE nuk ekzistonte si zgjedhje dhe ekziston sot. Bashkimi Evropian është ai që mund të na çojë në të ardhmen. Çdo gjë tjetër lehtë mund të na kthejë në të kaluarën.
A mund të thuash, si një mesazh për qytetarët e Serbisë, zyrtarët ose këdo në rajon – “Jo, nuk do të ketë Shqipëri të madhe”?
Para së gjithash, duhet të dini një gjë. Shqipëria e Madhe nuk ka ekzistuar kurrë në gjuhën tonë dhe nuk është një trillim që kam gjetur në librat tanë të historisë ose në disa mendime dhe trashëgimi të mendjeve tona të mëdha. Shqipëria e Madhe është një term që ka origjinën jashtë Shqipërisë dhe është inkurajuar nga ata që dëshironin të krijonin një përbindësh të rrezikshëm, i cili natyrisht do të ishte shqiptar i rrezikshëm. Shqipëria e Madhe është marrëzi më vete.
Pra, është një makth, siç thatë ju, një makth i Serbisë.
Po, por Serbia e Madhe është gjithashtu diçka që është përmendur gjithmonë. Por ideja e bashkimit brenda Bashkimit Evropian është një ide që tejkalon ndarjet etnike. Këto janë saktësisht katër liritë evropiane, për t’i dhënë mundësinë të gjithëve që të jenë të lirë të lëvizin, të bëjnë tregti, të kenë mundësi të lëvizin kapital, shërbime dhe, për të përfunduar, për mendimin tim, kjo ka të bëjë kryesisht me heqjen e kufijve. Kjo është shumë e rëndësishme dhe atëherë askush nuk do të kujdeset për atë që përmendët.
Si e shihni dialogun midis Prishtinës dhe Beogradit? Çfarë rezultatesh prisni?
Kjo është një pyetje shumë e vështirë. Duhet shumë vullnet sepse humbet shumë kohë. Unë them se ne, popujt e Ballkanit Perëndimor, kurrë nuk kemi qenë më të mirë. Shqiptarët nuk kanë qenë kurrë më të mirë. 10-20 vjet më parë, këto gjëra që ne i konsiderojmë normale sot, as nuk mund t’i imagjinonim. Zgjidhja e çështjes midis Serbisë dhe Kosovës është e domosdoshme dhe është me të vërtetë thelbësore për zhbllokimin e potencialit që unë mendoj se ekziston në marrëdhëniet midis Serbisë dhe Shqipërisë. Sigurisht, ka pengesa, nuk më takon mua të them se si duhet të zgjidhet kjo. Sigurisht, mendoj se njohja e Kosovës nga Serbia është diçka që është vonë dhe mendoj se nuk është në favor të Serbisë dhe popullit serb të vazhdojnë këtë situatë në të cilën ata, në një farë mënyre, përqafuan një frymë kur munden mos u heq qafe.
A i kuptoni qytetarët dhe zyrtarët e Serbisë? A e kuptoni se çfarë do të thotë Kosova për serbët dhe pse ata nuk mund të heqin qafe atë, siç thoni ju?
Çfarë do të thotë Kosova për ta, më thuaj? Se dikur ishte një tokë e shenjtë … Kjo është thjesht mitologji. Sot duhet të jetojmë sa më shumë së bashku dhe të ndërtojmë një jetë sa më të mirë për njerëzit tanë. Sa i përket trashëgimisë dhe trashëgimisë, mirë. Trashëgimia është diçka e pamohueshme. Nuk është një trashëgimi …
Trashëgimia, ju thoni, është e padiskutueshme. Por Prishtina e sheh të gjithë trashëgiminë e saj si trashëgimi të Kosovës. Për shembull, Manastiri i Deçanit nuk është trashëgimi e Kishës Ortodokse Serbe për ta.
Po, por pse duhet të flasim për pasaportën e një tempulli fetar. Sipas mendimit tim, trashëgimia është e pamohueshme, në kuptimin e historisë së Kishës Ortodokse. Si e pamohueshme, në Shqipëri, është historia e Kishës Ortodokse, Kisha Katolike, komuniteti Mysliman dhe tempujt e ndërtuar nga investitorë të ndryshëm në periudha të ndryshme. Sot, është e rëndësishme të trajtohet çështja e sigurisë, sigurisë dhe jetëgjatësisë së asaj trashëgimie në një mënyrë të qartë. Ajo është trashëgimi e njerëzimit. Nuk është trashëgimi e shtetit serb apo …
Por ka përpjekje për të fshirë atë trashëgimi serbe në Kosovë, posaçërisht qeveritë në Prishtinë.
Si mendoni ta fshini atë?
Të fshihet, të mos flasim për trashëgiminë fetare dhe kulturore serbe. Ta themi ndryshe.
Ne kemi kishën ortodokse, e cila ka historinë e saj në Shqipëri. Ajo ka qenë prej kohësh e lidhur me Kishën Ortodokse Greke. Pastaj në një moment u bë një Kishë Ortodokse autoqefale. Por kishat ekzistonin para Kishës Ortodokse autoqefale. Tani, a mund të vijnë grekët dhe të thonë “këto janë kisha greke dhe ky është territori grek?” Nuk mundem. Por, përsëri, ata kanë të gjithë të drejtën të thonë se kjo është pjesë e trashëgimisë së kishës së tyre. Ku qëndron problemi? Nëse duam të krijojmë probleme, ne gjithmonë mund ta bëjmë atë, por nëse duam të zgjidhim problemet, atëherë ajo është një trashëgimi e përbashkët. Sigurisht, për aq sa varet nga bashkësia Ortodokse Serbe dhe Kisha Ortodokse Serbe, natyrisht që ata kanë të drejtë ta bëjnë këtë.
Dhe në atë kontekst, çfarë rezultati të dialogut prisni?
Për shembull, si mendoni se është e mundur që unë u thashë të njëjtën gjë Aleksandrit dhe Anës në një bisedë joformale, por unë gjithashtu mund t’ju them publikisht: Si është e mundur, nga njëra anë, që Serbia të shqetësohet për fatin e kjo trashëgimi në aspektin e ruajtjes së saj? Në të njëjtën kohë bllokon hyrjen e Kosovës në UNESCO për kaq gjatë? Kush më mirë se UNESCO, me Kosovën si anëtare të saj, mund të garantojë integritetin e kësaj?
Serbia është anëtare e UNESCO. Serbia mund t’i mbrojë ata.
Po, por në atë masë që Serbia mund ta bëjë këtë, ku është problemi? Pse duhet ta shtrojnë atë pyetje. A mund të shkojnë në sit dhe ta mbrojnë atë trashëgimi? Jo është skizofrenike – nga njëra anë thuhet se Serbia mund ta mbrojë atë, dhe nga ana tjetër thuhet se nuk mund të mbrohet. Në ndërkohë, një nga hapat do të ishte të thuhej, “Kosova duhet të bashkohet me UNESCO, dhe UNESCO duhet të garantojë sigurinë dhe përfitimet e të gjithëve. A e shihni se si i komplikojmë jetët tona?”
Kur bëhet fjalë për marrëdhëniet midis serbëve dhe shqiptarëve, dhe natyrisht në kontekstin e Beogradit dhe Prishtinës, në Beograd ekziston shqetësimi se Prishtina mund të ngrejë një padi për gjenocid kundër Serbisë. Kryeministri Kurti deklaroi se Prishtina do ta bëjë këtë. Çfarë mendoni për këtë?
Së pari, është një çështje shumë e komplikuar për sa i përket përmbajtjes ligjore. Së dyti, mendoj se është edhe qëndrimi im i qartë, dhe unë e kam thënë atë publikisht dhe po ju përsëris: Ne duhet të përqendrohemi në zgjidhjen e këtij konflikti dhe në të ardhmen. Ne duhet të mendojmë më shumë se sa vjet do të humbasim duke mos arritur një zgjidhje përfundimtare për këtë problem. Nuk ka fitues nëse kjo nuk zgjidhet. Ne nuk jemi vetëm në botë. Ne kemi partnerë, aleatë. Vetëm Kosova është një realitet i ri, i cili është rezultat i përpjekjeve të mëdha brenda dhe jashtë Kosovës. Këto ide dhe vendime të shkëlqyera nuk duhet të merren vetëm sepse dikush mendon kështu ose thjesht sepse ne mendojmë kështu, por duhet të bëhen në një rrugë të qartë konsultimi dhe dëgjimi të asaj që partnerët dhe aleatët tanë kanë për të thënë. Unë kurrë nuk kam dëgjuar dikë që e mbështet atë ide.
Ku e shihni këtë rajon në pesë vjet? A do të bëhet dikush anëtar i BE-së?
Në pesë vjet, në BE? Po tallesh… Çdo gjë mund të ndodhë, nuk e di. Por, nëse vetë BE nuk e di saktësisht se çfarë do t’i ndodhë asaj për 10 vjet, si mund ta dimë nëse do të jemi në BE. Sipas mendimit tim, nuk bëhet fjalë për afate. Ne duhet ta bëjmë atë sepse është më e mira për vendet tona. Reformat evropiane dhe integrimi evropian janë mjete që përndryshe nuk do t’i kishim.
Z.Rama, në fund të intervistës, çfarë do t’i thoni popullit serb?
Unë do të thosha atë që përmendët në fillim: ju nuk keni nevojë për vizë, madje as një pasaportë, vetëm një kartë identiteti. Ejani të na vizitoni, ejani të shijoni bregdetin tonë, të takoni njerëz. Sepse atë që njerëzit mund të bëjnë, asnjë politikë ose strategji nuk mund të arrijë në drejtim të afrimit të vendeve, përmes njohjes dhe mirëkuptimit. Unë do të përfundoj me këtë – verën e kaluar kam pasur mundësinë të jem në një vendpushim veror, dhe verën e kaluar nuk ishte e mirë, për shkak të pandemisë, por kishte shumë shqiptarë nga Kosova dhe serbët. Dhe atyre nuk iu duk mendja që të ishin së bashku. Sigurisht, është më lehtë për njerëzit, sepse ata duan të shijojnë jetën, të shkojnë me pushime, të flasin, kjo është një gjë krejt e natyrshme. Kjo është e vështirë për politikanët, është e vështirë për udhëheqësit dhe qeveritë kur u duhet të zgjidhin konfliktet kryesore historike. Por ndërsa jemi duke u përpjekur të zgjidhim konfliktet, lërini njerëzit të vizitojnë, të bëjnë miq dhe të kuptojnë më mirë njëri-tjetrin. Jam i sigurt se do të bëhet gjithnjë e më mirë.
