Libri i studiuesit dhe pedagogut Ermir Gjinishi, ofrohet si një tekst i mirëfilltë kërkues e studimor, i cili iu vlen, mendoj, atyre që mëtojnë të jenë studiues të fushës, si dhe atyre që interesohen për këtë fushë pa ndonjë angazhim të posaçëm e sigurisht pedagogëve dhe studentëve.
Duke u endur nëpër të gjithë botën mund të gjesh qytete pa mure, me njerëz analfabetë, pa mbretër, pa shtëpi, pa para, që nuk u nevojitet monedha, që nuk njohin teatro dhe palestra, por qytet pa tempuj dhe perëndira, që nuk përdor uratat as betime, as orakuj, as flijime për të mirën, as mënyra për shmangien e të këqijave, askush nuk ka parë dhe as nuk do të shohë kurrë; por më duket se një qytet mund të krijohet dhe të mbahet më lehtë pa truall, sesa po të hiqte kush plotësisht besimin te perënditë. – Plutarku, adv. Col. XXXI.
Nga Dr. Ledia Dushi
Diku në shekullin XV Giovanni Pico della Mirandola do të përgatiste 900 tezat e tij, Novecento tesi tratte dalla sapienza dei popoli. Teksti i Tezave do të shpërndahej në të gjitha universitetet e Italisë. Por, debati i parashikuar në lidhje me Tezat nuk do të zhvillohej asnjëherë. Edhe pse ishte dhënë leja, diskutimi publik i Tezave u pezullua me anë të një urdhnesë papnore të datës 20 shkurt 1487. Shpallja e Tezave ishte menduar të paraprihej nga një diskutim i posaçëm i shkruar nga Pico della Mirandola, i cili njihet me titullin De hominis dignitate, Dinjiteti i Njeriut, i cili u botua mbas vdekjes së Pico-s, i konsideruar edhe si manifesti i Humanizmit Kristian. Ndërsa i referohet Abdalla Saraçenit, Pico deklaron në diskutimin e tij se, “Në sytë e mi, asgjë nuk është më e adhurueshme se njeriu”. Pikërisht, ky manifest i Humanizmit do të ishte edhe rishtari i kërkimeve në fushën e antropologjisë së religjionit.
Nëse hidhemi në Europën e sotme, Julien Ries, historian i religjioneve, gjithashtu arqipeshkëv e kardinal, e konsideron antropologjinë e religjionit “e harruara e madhe” dhe nëpërmjet veprave dhe diskutimeve të tij, këmbëngul në një vizion të ri të homo religious nga prehistoria e deri në ditët e sotme, në emër të shkencës e në respekt të së shenjtës (sacro; sacred).
Ndërkohë sa u përket përvojave të tilla në kulturën e dijen shqiptare, nisur nga rrethanat dhe kushtet historike, përpara çdo përpjekjeje të prekshme për t`iu qasur kësaj dijeje, ndeshim në të njëjtën tytësi interesi. Në një hapësirë si kjo e jona ku njerëzit nuk duan të “ngatërrohen në punë feje”, botimi i një studimi mbi historinë e feve është patjetër një lajm i mirë.
Përse “tremben” shqiptarët… Sigurisht, jo nga vetë religjionet, por nga përdorimi që u bëhet atyre. Në realitetin e sotëm ndihet, madje nganjëherë duket thuajse i pashmangshëm ndërveprimi fetaro-politik. “Në Evropën Lindore dhe në Ballkan, procesi i formimit të shtet-kombeve shfaqi një tregues fetar të veçantë për nga lloji, krahasuar kjo me të gjitha vendet e tjera për rreth” (f. 54) shkruan dr. Ermir Gjinishi, profesor në Universitetin Europian të Tiranës, në librin e tij të botuar nga “ONUFRI”, Tiranë 2017 (f. 54)
Ideja se çdo komb ka fenë e vet, është ide jofetare. Kur shfaqen besimet, koncepti komb nuk kishte lindur ende. Më poshtë Gjinishi shkruan: “Në kohën e sotme ka një pleksje kontradiktore mes asaj që predikojnë fetë dhe ndjekësve të tyre” ( f. 43) Të gjithë i ndiejmë vorbullat që ngrenë grupe të vetëshpallura që veprojnë në emër të besimeve fetare.
Autori e titullon librin e tij: “Krishterimi dhe Islami: Dy fe, dy qytetërime” duke i sjellë ato nën një këndvështrim historiko filozofik. Shën Agustini thotë: Religjioni është ai që vendos një lidhje mes njeriut dhe Zotit. Nisur nga kjo, mbase duhet që sot feja të kthehet aty ku ka qenë, në sferën personale. Duke njohur historinë e religjioneve, kur dihet se ato kanë qenë shtresa ku ka zënë fill zhvillimi i kulturës dhe qytetërimeve, je me i kjarët në rrugën tënde për “lirinë për fe dhe lirinë nga feja”. Kam qenë dhe vazhdoj të jem e bindur se përplasjet ndodhin si pasojë e mosnjohjes. Nuk mund të konsiderohesh me një formim të mirë nëse nuk ke njohuri mbi historinë e religjioneve. Në një kohë kur instrumentalizimi i fesë për qëllime politike ka sjellë tensionime, autori tregon se vlerat fetare janë faktor shumë i rëndësishëm për parandalimin e tensioneve dhe mund të krijojnë një klimë të mirë në forcimin e paqes sociale.
Për të arritur këtë, autori në fillim merret me qytetërimin dhe kulturënsi dhe raportin e tyre me besimet fetare. Flet për Shekullarizmin i cili mendoj se është një term jo krejt i kjartë në mendjet e njerëzve. Unë bëj pjesë në grupin e atyre që besojnë se në qeverisje shteti me çdo kusht duhet të ndahet nga feja, asnjëra të mos e kontrollojë tjetrën, apo të përzihet në punët e tjetrës.
Laicizmi ndërtohet në dy mënyra nga të cilat, njëra është të jesh tolerant me fenë, ndërsa tjetra, të jesh jotolerant. Dr. Gjinishi thekson se John Locke në vitin 1689 doli me idenë se: as paganët, as muhamedanët, as hebrenjtë nuk duhet të përjashtohen nga të drejtat qytetare për shkak të fesë së tyre. ( f. 70) Më poshtë ai thekson se, diferenca ndërmjet këtyre dy modeleve lidhet me historinë politike dhe përvojat unike që kanë me zhvillimin e marrëdhënieve mes kishës dhe shtetit. Shekullarizmi anglosakson është ndryshe nga Laicizmi europian. Asnjëri nuk imponon afetarinë si doktrinë shtetërore, por ndalon me ligje përdorimin e fuqisë detyruese të shtetit për këtë qëllim. Në kapitullin e dytë, mbështetur në dy libra të shenjtë na sjell një vështrim historiko-filozofik mbi religjionet. Në fakt kjo gjë realizohet për tre religjione, Judaizmin, Krishterimin dhe Islamizmin. Librat e shenjtë përmbushin porositë e perëndisë të cilat Zoti ia drejton njerëzimit në periudha të ndryshme, duke nisur nga zanafilla nëpërmjet Abrahamit, prandaj krijohet një vijueshmëri gjenealogjike Abramahite deri te Muhamedi, në mënyrë që Kurani të mos kuptohet si fe e re, por si përmbyllje e monoteizmit abrahamit.
Paraqitja e të përbashkëtave dhe kundërshtive ka për funksion të mundësojë atë që quhet metodë krahasuese dhe i shërben jo vetën religjioneve, por edhe historisë, filozofisë, sociologjisë etj. Autori thekson se nuk ka si qëllim të shqyrtojë se çfarë është e drejtë apo e gabuar në konceptet fetare, por mbështetet në tematikën bazë të teksteve, duke na njohur me të përbashkëtat, dallimet dhe format e jetës fetare. Monoteizmi dhe Abrahamizmi janë shtyllat që bashkojnë origjinën e tri besimeve. Autori radhit nëntë të përbashkëta për të tria fetë. Kur flet për dallimet nuk i përcakton siç bën me të përbashkëtat, por duket sikur i “justifikon”, duket sikur i lidh me një bosht doktrinar: Fjala e Zotit në Judaizëm është marrëdhënie, në krishterim është shndërruar në Njeri, ndërsa në Islam vjen si Libër. ( f. 119 ) Autori jep një orientim krahasues duke iu referuar teksteve e duke e konsideruar si thelbin e tyre “…ku bota judeo-kristiano-islame takohen në qendrën e besimit të përbashkët”. Vë në dukje se autori ruan gjithnjë karakterin informues dhe krahasues të studimit.
Rivaliteti brenda religjioneve sjell edhe përçarjet e mëdha. Dimensioni doktrinar është dallimi kryesor, por shkaqet janë të shumta, historike, politike, kulturore etj. Duket sikur skizmat dhe sektet janë të parathëna. “Një profeci e njohur e Muhamedit, sipas së cilës Judaistët janë ndarë në 71 sekte, të krishterët janë ndarë në 72 sekte dhe populli im do të ndahet në 73 sekte”. ( f.150) Autori na njeh me përçarjet dhe ndarjet të cilat të ndërthurura me diferenca të thella doktrinare, me elementë politikë e kulturorë, si dhe ndarja në sekte, fraksione dhe urdhra të krishtera dhe sekte e tarikate islame, na krijon një ide më të kjarët rreth religjioneve dhe zhvillimeve brenda tyre. Këto grupe kanë ndikuar edhe në mjedisin shqiptar, si divergjencat ndërmjet ortodoksisë dhe katolicizmit, bektashizmit i cili u përhap në Shqipëri në shekullin XV etj.
Ndarjet kanë sjellë edhe zbehje të jetës shpirtërore. Në shekullin XV kemi atë që njihet si Rilindja Europiane e cila pati një ndikim të madh në veprimtarinë e humanistëve për reformimin e krishterimit, gjë që solli një zhvillim shumë të rëndësishëm në letërsi, filozofi dhe art.
Duke ndjekur skizmat dhe sektet në rrjedhën e historisë së religjioneve, njihemi me thelbin fetar të këtyre përplasjeve, por më së shumti kemi midis grupeve një rivalitet historik, kulturor dhe gjeo-politik. Njëri nga problemet më të rëndësishëm është “Rrugëtimi i dialogut ndërfetar”. Mendoj se ky kapitull kërkon një studim të veçantë dhe e konsideroj këtë pjesë të studimit si një domosdoshmëri për të gjithë ata që duan ta njohin dhe ta studiojnë atë. Librat e shenjtë kanë bazë të tyre dialogun dhe mbështeten në bashkekzistencën e religjioneve. Autori thekson se:
“Dialogu, nga këndvështrimi fetar, është obligim hyjnor”. Me fjalën “dialog” nënkupton bashkëpunim dhe kompromisin mes bashkësive të ndryshme fetare për zgjidhjen e shqetësimeve të përbashkëta. Mendoj se ky problem është shumë i rëndësishëm dhe themel i bashkëjetesës të cilën shqiptarët e njohin. Duke e konsideruar dialogun, jo si një dëshirë, por alternative të së ardhmes, autori shkruan: …dialogu nuk është thjeshtë një mundësi por një domosdoshmëri, ndoshta dhe mjet mbijetese, për kohën që jetojmë. Nga ana tjetër, ndjesitë fetare mbeten shqetësim i vazhdueshëm, ngacmimi i të cilave, krijon situata shpërthyese të paparashikuara.
Jetojmë në një kohë kur dukuritë fetare janë bërë pjesë e zhvillimeve politike, kulturore, sociale etj., duke luajtur kështu një rol vendimtar në formimin e qëndrimeve të qytetarëve. Dialogu fetar është reagim për t’iu përgjigjur diversitetit fetar dhe kështu të ndihmojë në kultivimin e harmonisë sociale. Rrugëtimi i dialogut ndërfetar është mundësia, ndoshta e vetme, për një bashkëjetesë paqësore e cila mundëson mirëqenie dhe siguri. E në të kundërtën, më duhet të përsëris një thënie të Kisingerit: …sfida është nëse bashkekzistenca do të përftohet nëpërmjet dialogut apo testimeve të forcës, e cila në një periudhë të ngjashme prodhoi dy luftëra botërore.
Studimi mbyllet me një vështrim historik mbi bashkëjetesën fetare në Shqipëri. Në Ballkan, ku historikisht fetë kanë qenë elemente të dallimit etnik që kanë sjellë konflikte, shqiptarët përjashtuan konceptin “një besim një komb” e kështu nuk u vu në diskutim identiteti i tyre i përbashkët, ai shqiptar i cili ka sjellë harmoni dhe bashkëjetesë duke e treguar veten si një model bashkëjetese. Historia e religjioneve nën vështrimin e dr. Gjinishit është një rrugë për të kuptuar më kjarët koncepte të tilla si qytetërim, kulturë, raportet me religjionet, religjionet abrahamite thelbësisht, të para si një proces njohjeje të vetes dhe të tjetrit, duke u bazuar në parashtrimin e sqarimin e shembujve konkret historik të verifikuar në dritën e përvojave njerëzore.
Libri i studiuesit dhe pedagogut Ermir Gjinishi, ofrohet si një tekst i mirëfilltë kërkues e studimor, i cili i vlen, mendoj, atyre që mëtojnë të jenë studiues të fushës, si dhe atyre që interesohen për këtë fushë pa ndonjë angazhim të posaçëm e sigurisht pedagogëve dhe studentëve. Ky libër me qëllimin më fisnik, atë të njohjes e informimit, mendoj se është një mundësi shumë e mirë të kuptosh se njohja e kësaj historie të shtrirë aq thellë në kohë dhe në shpirtin njerëzor, e bën njeriun /lexuesin më të kthjellët në mendje e më të qetë në shpirt.
