Nga Aurenc Bebja
Në faqen n°238 të dokumentit të “Société des Nations – Journal Officiel”, botuar në shkurt të 1925, gjejmë një letër të veçantë të çamëve myslimanë drejtuar asokohe Komisionit Miks të Lidhjes së Kombëve, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
• Letër presidentit të Komisionit Miks
Athinë, 13 maj 1924.
“Pas ekspozesë që patëm nderin të bëjmë në Prevezë, ne po nxitojmë t’i paraqesim Komisionit të Lartë argumentet në vijim, të cilat përkrahin racën shqiptare të Çamërisë, që do të thotë rrethet e Margaritit, Gumenicës dhe Fulatit, për të cilat ne jemi përfaqësuesit e tyre dhe ku asnjë mysliman, sipas mendimit tonë, nuk duhet të jetë subjekt i shkëmbimit.
Myslimanët e Çamërisë, duke përfshirë ata të Paramithisë, janë shqiptarë të njohur si të tillë nga të gjithë historianët, historikisht, dhe veçanërisht nga ata të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe të fillim të nëntëmbëdhjetës.
Këta historianë dhe udhëtarët janë anglezë, francezë dhe grekë; do të mjaftojë të citojmë Leake, Pouqueville, Gervinus, Finlay, Aravantinos. Të gjithë kanë thënë se Çamët, si Suliotët, janë shqiptarë nga raca, gjuha dhe zakonet. Ka ende sot, në fshatin Gardhioi, një lagje e quajtur Kopolat, të gjithë muslimanët që janë kushërinjtë e heroit të famshëm suliot Xhavella.
Në të vërtetë, ajo që dallon një racë nga një tjetër, ajo që dëshmon se çamët janë shqiptarë është gjuha e tyre, gjuha shqipe e folur në familje, zakonet e tyre, të cilat ndryshojnë plotësisht nga ato të turqve, zakonet dhe traditat shtëpiake, ato që lidhen me martesën, funeralet, lindjen e një fëmije, vallet, këngët, etj.
Kostumi i Çamëve është mjaft karakteristik; ai është krijuar që në kohën e Pellazgëve dhe është i përbashkët për të gjithë shqiptarët, për çamët si dhe për të tjerët. Sa për ata që argumentojnë se Çamët erdhën nga Damasku (Chem en lyre), këto janë fjalë të pandershme të njerëzve të paditur në fushën e historisë dhe që veprojnë për interesa personale. Disa “hoxhallarë” kanë pretenduar gjithashtu se jemi turq, sepse dëshironin të shkonin në Anatoli, duke shpresuar, kështu, të gjenin atje Khalifin.
Ne do të ishim jashtëzakonisht mirënjohës, nëse një vendim do të merrej sa më parë në favorin tonë, duke na dekretuar jashtë shkëmbimit, dhe nëse merren masa për heqjen e kufizimeve ndaj elementit shqiptar mysliman, dhe kështu, të jemi të lirë që të gëzojmë pronat tona, lirinë tonë, të drejtat tona civile, në mënyrë që të kthehemi në një gjendje normale, diçka pas së cilës kërkojmë për gjatë pesëmbëdhjetë muajsh.
Ne ju lutemi, z. President, që të bindeni për sigurimin e respektit tonë më të thellë.”
Në emër të Hysni Abezit (Husni Abez), Haki Mazës (Haki Masa), Qazim Xhaferit (Kasim Djafer), Ramadan Sulejmanit (Ramad Suleiman) nga Filati; Sheko Hamidit (Cheko Hamid), Abedin Xhemalit (Abidin Djemali), Adem Sehmetit (Aden Sehmeti) nga Gumenica; Haxhi Brahit (Hedji Brahi), Mehmet Duzes nga Margariti.
Nënshkruar : Musa DEMI
Burimi: gallica.bnf.fr/ Biblioteka Kombëtare e Francës
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9782416k/f246.image
Botuar edhe në shqip: https://www.darsiani.com/la-gazette/letra-e-cameve-myslimane-te-filatit-gumenices-dhe-margaritit-drejtuar-lidhjes-se-kombeve-1924-nuk-jemi -turq-Val-na-shkembeni /
•Memorandum
Si u detyruan shqiptarët e Epirit të largohen nga vendi i tyre. 
“Në shtator të 1923, autoritetet e qarkut të Margaritit dhe Gumenicës (në prefekturën e Janinës) vepruan në mënyrë të pazakontë kundër elementit shqiptar.
Fshatrat e Arpicas, Mazarekut, Smokovinës, Kurtit (Kurtecit) dhe vetë qyteti i Margaritit ranë pre të rreshterit Jani dhe xhandarit Manoli, të dy me origjinë nga Kreta.
Në fshatin e Arpicas, shqiptarët Omer Haxhi Veliu, Xhemal Beqiri, imami Mollah Besimi, Xhafer Lako, Abdi Sula, Nuh Çamo, Ilias Aliu, Refat Xhaferri, Ali Koçumani, Ahmet Haxhiu, Dahri Fejzo Kurti u keqtrajtuan, u rrahën publikisht dhe u futën në burg gjatë dhjetë ditëve në Margariti, ku u trajtuan si kafshë, pastaj u dërguan në Prevezë, dhe së fundi në Janinë, në të gjitha, tridhjetë e pesë ditë vuajtje.
I njëjti fat iu rezervua, në Margariti, edhe myftiut Adem Haxhi Abazi, Ahmet agë Qazimit, Haxhi Ibrahimit, Ibrahim Mollahut, Mustafa Bajos, Jusuf Haxhi Mahmudit, Ibrahim Ruhas ;
Në Smokovinë : Beqo Hamidit, Mon Ismailit.
Në Kurt (Kurtec) : Hasan Hamidit ( i liruar sepse kishte ruajtur nënshtetësinë osmane)
Në Murto (fshat që i përket qarkut të Goumenicës) : i emëruari Qazim Saliut ;
Në Mazarek : të emëruarit Ferhad Mahmeti, Hamid Mehmeti, Sake Meto, Mato Osmani, Shaqir Sulejmani, Musa Veliu, Cen Veliu, Jusuf Tetim Tahir Meta, Damin Mete, Yzevir Mete, Zer Temi Mullah Hamzai, Mullah Musai.
Nga këta, Cen Veliu u torturua; xhandarët e detyruan atë të ulet në një grilë të skuqur nga zjarri.
Ndërsa po rrihnin Sake Meton, rreshteri Jani dhe komandanti i xhandarmërisë (Astinomos), i quajtur gjithashtu Jani, kishin vënë këmbët në gojën dhe kraharorin e tij sipas ritit të dhunës, Sake Meto u var nga këmbët në një pemë. Mjeku, të cilit i referohej Sake Meto për gjetjen e natyrës dhe burimit të lëndimeve të tij, refuzoi ta bënte këtë.
Familjet (gratë dhe fëmijët) e Mullah Musait, Jusuf Tetimit, Sake Metos, Mato Osmanit dhe Deud Sadiut u burgosën për njëzet e katër orë në Margariti.
Xhandarmëria e Margaritit vodhi para nga të gjitha viktimat, duke u marrë atyre shuma të mëdha.
Pas ankesës, shumë të butë, të shqiptarëve, një hetim u hap nga koloneli Aleksandër Sirakos; komandanti i xhandarmërisë Jani u shpall fajtor dhe u lirua nga posti i tij, por, rreshteri Jani, xhandari Manoli dhe xhandarët e tjerë fajtorë, janë ende në Margariti.
Po të njëjtit, Jani dhe Manoli vazhduan të terrorizonin popullsinë shqiptare. Vetëm pak kohë më parë, kur Komisioni Miks, mbërriti në Prevezë, për shkëmbimin e popullatave (prill-maj 1924), Jani ftoi në postin e policisë së Margaritit shtatë njerëz të pasur të qytetit me qëllim që t’i influencojë që ata të deklaronin se i nënshtrohen shkëmbimit dhe t’i pengojë që ata ta quajnë veten shqiptarë.
Si rezultat i keqtrajtimit nga autoritetet ushtarake, sidomos nga grupe repartesh, shumë fshatra u braktisën nga banorët e tyre, xhandarët dhe ushtarët të mësuar të vendoseshin te shqiptarët, të cilët jetonin nën shpenzimet e tyre gjatë disa javëve dhe u merrnin para, nën pretekstin se këta shqiptarë janë në kontakt me Shqipërinë e pavarur. Në të njëjtën kohë si ushtarët dhe xhandarët, ekzistojnë grupe të tjera që u bëjnë të ndjejnë peshën e shthurjes së tyre, hajdutë të vërtetë, por që jetojnë në kushte shumë të mira me autoritetet civile dhe ushtarake.
Fshati i Koskës, që ndodhet pranë kufirit shqiptar, është ndër ata që ka pësuar këtë lloj metode.
Koska ka dyqind familje, të gjitha shqiptare, dhe grupet ushtarake e vizitojnë atë rregullisht, duke kërkuar nga banorët e saj, jo vetëm ushqim që nuk e paguajnë kurrë, por duke imponuar mbi ta të gjitha punët e rënda, siç janë transportimi i ujit dhe drurit, ndërtimi i kazermave dhe të gjitha menutë dhe shërbimet e mëdha.”
Burimi: gallica.bnf.fr/ Biblioteka Kombëtare e Francës
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9782416k/f247.image
Botuar edhe në shqip: https://www.darsiani.com/la-gazette/dokumenti-zyrtar-i-lidhjes-se-kombeve-1925-si-u-detyruan-shqiptaret-e-epirit-te-largohen-nga -vendi-i-gomave /
• Memorandum
Si shqiptarët në Epir dhe Maqedoni janë të detyruar t’i nënshtrohen shkëmbimit.
“Dihet se Lidhja e Kombeve ka udhëzuar Komisionin Miks në Greqi që të dallojë shqiptarët nga turqit në mënyrë që të parët të mos largohen nga shtëpitë e tyre.
Për fat të keq, autoritetet lokale helene, me një zell të tepërt, përdorin mjete indirekte për të detyruar shqiptarët myslimanë të Greqisë që të largohen nga ky territor.
Këto mjete janë përndjekja sistematike e kryer me sqimë.
Kështu shqiptarët e Çamërisë (Prevezës dhe Filatit) keqtrajtohen dhe vidhen çdo ditë nga grabitës, nën sytë e xhandarmërisë dhe autoriteteve civile greke.
Grabitësi Çile Mastora dhe zëvendësi i tij Nikolla Qamo ishin veçanërisht të specializuar në këtë profesion, në rrethin e Paramithisë, ku banorët e fshatrave përreth duhet t’u paguanin atyre një haraç.
Autoritetet greke kanë zënë me forcë shtëpitë e shqiptarëve dhe kanë strehuar në to refugjatë, duke lënë jashtë, në rrugë, banorët vendas, ndërsa shtëpitë e të krishterëve nuk janë prekur.
Fshatrat si Karbunare, Gardhiqi, Dragumi janë zbrazur nga banorët e tyre, të cilët janë strehuar në Parga dhe Margariti, në mjerimin më të zi.
Autoritetet mbyllin sytë, nuk u japin kurrë të drejtë shqiptarëve, por, nga ana tjetër, mbështesin veprimin e bandave. Kështu nën-toger (officer) Papasi terrorizon popullsinë e Filatit, dhe shqiptarët që guxojnë të paraqesin një ankesë kundër grabitësve, i nënshtrohen dhunës. Disa grabitës imponohen zyrtarisht si mbledhës parash ndaj fshatarëve shqiptarë, dhe mjerë ata që nuk duan t’u nënshtrohen atyre. Për shembull, grabitësi Teodor Cimando u imponua për fshatarët e Lopes.
Grabitësit Nejo dhe Haidus vjedhin fshatrat shqiptarë të Lopes, Koskës, Sqeparit, Spatarit, dhe ndërsa shqiptarët kanë pasur prirjen për të shmangur këtë haraç, oficeri Papas (për të cilin biseduam më sipër) vrau përpara të gjithë shqiptarëve Adelin Pilafin dhe Rustem Hamzain nga Versela, për arsyen se ata refuzuan t’u paguajnë haraç këtyre grabitësve.
Shqiptarëve nuk u lejohet të ankohen për dhunën dhe vjedhjen e kryer nga refugjatët; shqiptarët Mamo Balo, Shuaib, Malo Mustafa Saidi, Adem Shuaibi dhe Qerim Melaku nga Margelleçi (Margariti) u burgosën dhe u dërguan në Prevezë pasi guxuan të ankoheshin se refugjatët po vidhnin perimet, ullinjtë dhe frutat e pemishteve të tyre.
Politika e ndjekur nga këto trajtime është t’i detyrojë shqiptarët të largohen nga Greqia. Autoritetet përndjekin ata shqiptarë që deklarohen kështu dhe nuk duan të largohen nga shtëpitë e tyre.
Kështu shqiptarët Haki Musa, Musa Demi (nga Filati), Omer Çapari dhe Xhevat Merushi (nga Preveza) u sollën para gjykatës si “propagandistë shqiptarë”. Edhe muftiu i Filatit u dërgua para gjykatës, por u lirua menjëherë pasi premtoi se do të deklarojë veten si mbështetës i shkëmbimit.
Prefekti i Prevezës, z. Xhekas, kërcënoi shqiptarët Sheik Sabriun, Mehmet Buzën dhe Shukri Abazin pasi guxuan të thonin para Komisionit Miks se ata janë shqiptarë dhe për këtë arsye ata nuk duhet të largoheshin nga vendi.
Përndjekjet e shqiptarëve në fshatrat që ndodhen në prefekturat e Florinës dhe Kastorisë nuk janë më pak të neveritshme.
Atje gjithashtu, u morën gjithçka shqiptarëve, shtëpitë, të korrat, bagëtitë dhe, me qëllim që t’i detyronin të largoheshin, ata pësuan keqtrajtime të përditshme. Pra, të emëruarit Mustafa Ismaili dhe Demir Mustafa, me origjinë nga fshati shqiptar Revani (Kastorisë), u rrahën deri në vdekje, më 28 prill 1924, në postën ushtarake të Revanit dhe atë të Kalovishtës. Fytyrat dhe trupat e të dy viktimave ishin deformuar në atë mënyrë sa nuk kishte më asgjë njerëzore.
Një tjetër shqiptar, Abdullah Zeqiri, nga Sliveni (Kastoria), u vra më 4 maj 1924 nga refugjatët ndërsa autoritetet nuk bënë asnjë përpjekje për të arrestuar vrasësin.”
Burimi: gallica.bnf.fr/ Biblioteka Kombëtare e Francës
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9782416k/f248.image
Botuar edhe në shqip: https://www.darsiani.com/la-gazette/shperngulja-dhuna-dhe-vrasja-e-cameve-nga-autoritetet-greke-deshmia-ne-dokumentin-zyrtar-te-lidhjes-se -kombeve-1925
