shkruan Anna Hida*
Dardania ishte një rajon i vjetër që gjendej në Azinë e Vogël, nga e cila thuhet se kanë ardhur banorët e Trojës. Ndodhej në Turqinë e sotme, në provincën e Çakakalë në bregdetin aziatik të Hellespontit, domethënë në ngushticën e Dardaneleve, nga e cila buron emri. Ishtë në jug-perëndim të qytetit të lashtë të Abydos.
Shkrimet ë vjetra që mbështeten tek Apollodori (En – Apollodoro, Biblioteca III, 12.1, su theoi.com. URL consultato il 10 giugno 2019) dhe Homerin En- Omero, Iliade XX, 213, su theoi.com. URL consultato il 9 giugno 2019.) dhe sipas tyre Dardano ishte bir i Zeusit, i cili themeloi qytetin Dardania në rajon pasi zbriti nga ishulli i afërt i Samothrace En – Diodoro Siculo, Biblioteca Historica V, 48.2, su theoi.com. URL consultato il 10 giugno 2019 (archiviato il 25 aprile 2019).
Homeri shkruante se banorët e zonës, Dardanët, nuk kishin qytete dhe ata thjesht jetonin ne shpatet e malit Ida. Apollodori i asimilon këto fise me popullin e Mbretit Teucer, i konsideruar mbreti i parë mitik i Rrugës. Dardano do të marrë vendin e mbretit Teucer, duke u martuar me vajzën e tij Batea dhe për këtë populli i Teucerit do të quhej “Dardani”. Vite më vonë, qyteti i Trojës u themelua nga nipi i madh i Dardanit, Ilo. Sipas disa autorëve, emri i parë i Trojës ishte Dardanus. (Diodoro Siculo, Biblioteca historica, IV, 75, 1.)
Disa nga dorëshkrimet e vjetra e paraqesin Apollodorin si grek, por nuk është ai për të cilin flasim, sepse Apolladori grek ka jetuar 180 vjet para Krishtit dhe më shumë është marrë me shkrimet e fetare. (A. Diller, Studies in Greek Manuscript Tradition, Amsterdam 1983, pp. 199 ss.)
Arsim Spahiu, në librin e tij “Pellazgët dhe Ilirët në Greqinë e vjetër” shkruan: “Në epokën klasike, termat për të treguar Greqinë dhe Grekët ishin Hellas (Hellas) dhe Hellenes. Këto fjalë u përdorën nga Homeri për të treguar një rajon të vogël në jug të Thesalisë dhë banorët ë saj. Në poemat Homerike, termi Hellenes përdoret vetëm një herë sepse, siç thekson Thukididi, ata (helenët) nuk përbëjnë një popull apo një komb. Për më tepër, i njëjti autor shton se, përpara Hellenit, emri Hellas nuk ekzistonte. Në kohën e Homerit, Grekët nuk përbënin ende një grup etnik të identifikuar. Studiuesit e tanishëm të poezive homerike nuk gjejnë dallime etnike midis Akeasve dhë Trojanëve”.
Dardania Ilirike
Shumë nga studiuesit mendojnë se Dardania e vjetër në Ballkan është pikërisht toka nga u nisën Dardanët për të kërkuar tokë të reja. Është toka e Dardanos, prijësi: djali i Zeusit dhe Elektrës, mbreti i Arcadia, duke ikur nga ato troje, duke u endur në kërkim të një atdheu të ri, deri sa të arrinte në tokën e Teucer (Teucria), nga e cila ai trashëgon Mbretërinë. (Paesaggi Balcanici. A proposito delle «origini mitiche»: Illiria, Dardania, Moesia).
“Emri i krahinës mund të rridhte nga ai i karakterit të mitologjisë Greke Δάρδανος (Dardano), një nga djemtë e Ilirusit, paraardhës i Dardanoit. Ne nuk e dimë, nëse Dardani, një popull i Anadollit aleat më Trojanet, janë të lidhur me Dardanët e Ballkanit”,- thuhet në Wikipedian për prejardhjen e fjalës “dardan”, por këtë e shpjegon shumë mirë filologu austriak Johann Georg von Hahn që ishte i pari që argumentoi se termat Dardanoi dhe Dardania rridhnin nga fjala Proto-shqipe “dardā”, që do të thotë “dardhë” (shqip: dardha – formë e përcaktuar, ose dardhë – formë e pacaktuar), duke marrë parasysh faktin se toponimet që rrjedhin nga termat që lidhen me frutat osë kafshët janë shumë të zakonshme në rajon (krh. Alb. Dele / delme “dele” të lidhura më toponimin Dalmatia / Delmatia, Ulqin në Mal të Zi <alb. ujk, ulk “ujku” etj). Mbi origjinën Proto-Indo-Evropiane të termit, mendimët e studiuesve ndryshojnë midis “g’hord- ose” dhe regh.
Dardani djali i Zeusit dhe Elektrës u martua (në Arcadia) me Krizën, me të cilën pati djemtë Ideo dhe Deimas (En) Dionigi di Alicarnasso, Antichità romane I, 61, su penelope.uchicago.edu. URL consultato l’8 giugno 2019.1] dhe më vonë (në Dardania dhe pas vdekjes së Chryses [En) Dionigi di Alicarnasso, Antichità romaneI, 61, su penelope.uchicago.edu. URL consultato l’8 giugno 2019.9]), ai u martua me Batea të bijën e Tekreut dhe pati tre fëmijë. I pari Ilo ishte një mbret i Dardanisë. Ai e trashëgoi fronin nga babai i tij, por duke qenë pa fëmijë, pas vdekjës së tij ai i la trashëgim të vëllaut Erichthonius (En) Apollodoro, Biblioteca III, 12.1 e 2, su theoi.com. URL consultato l’8 giugno 2019), Erichthonius ishte një mbret i Dardanisë. Ai trashëgoi të dy mbretëritë e të vëllait të tij Ilo [En) Dionigi di Alicarnasso, Antichità romane I, 62, su penelope.uchicago.edu. URL consultato l’8 giugno 2019. (En) Omero, Iliade XX, 213 e seguenti, su theoi.com. URL consultato l’8 giugno 2019 (i pari ishte ai i babait të tij Dardano), dhe ai i gjyshit, babait të nënës së tij Teucer dhe ai pasi vdiq u trashëguan nga djali i tij Troo.
Sipas Ditti Cretese (Ditti il Cretese konsiderohet autor i një vepre në gjuhën fenikase, e zbuluar në një varr në Knossos gjatë epokës së Neros pas një tërmeti dhe thuhet që ishte vetë mbreti që e përktheu atë në greqisht. Pra, ky dorëshkrim i perkiste një gjuhë tjetër? Mos ishte i asaj Dardane?), Erichthonius do të thotë biri i një gruaje tjetër, që mund të ketë qenë Olizone (bija dhe Fineot, (Cretan Ditti, Ephemeris Belli Troiani IV. Sipas traditës së Virgjilianit ai ishtë djali i mbretit etrusk Corito (vetë bir i Zeusit dhe i plejadës Electra).
Etruskët ishin një popull i Italisë antike që jetonte në mes të shekullit të IX para Krishtit dhe Shekullit I para Krishtit në një zonë të quajtur Etruria, e cila korrespondon afërsisht me Toskanën, Umbrian perëndimore dhe Lazion veriore dhe qëndrore, me degëzime deri në veri, në Luginën Po, në Emilia-Romagna e sotme, në Lombardinë jug-lindore dhe Veneton jugore dhe në jug në disa zona të Kampanias.
Cilët ishin Pëllazgët dhë çfarë i lidh me Etruskët dhe këta të fundit më Luftën eTrojës? Këta të gjithë i përkasin epokës së Bronxit. Homeri në Iliada na tregon se Pellazgët janë ndër aleatët e Trojës, ndërsa në Odyssey (canto XVII, vargjet 175-177) ai i pozicionon ata si banorë të ishullit të Kretës. Homeri tregon se në Kretë ekzistojnë dy popuj indigjenë dhe dy popuj emigrantë: Akejtë dhe Dorianët (migrimi Dorik).
Shumë vende të bregdetit të Lazios deri në Circeo e dëshmojnë këtë me muret e tyrë ciklopianë, siç është Norba me mure të gjata 2 262 metra ose muret, gjithnjë ciklopiane, të cilat mund të shihen shumë mirë në Roselle dhe pjesërisht në Vetulonia ose Orbetelo. Pelasgia ishte në Crotone ose Corito ose Cortona e tanishme.
Ne vazhdojmë të shqyrtojmë ndërthurjen midis Pellazgëve dhe Etruskëve. Një nga figurat më mitike të mitologjisë Greke dhe Etruske është Dardano. Dardano ishtë djali i mbretit Etrusk Corito (sipas traditës së Virgjilianit) dhe Elektras, bijë e Atlasit. Dardano konsiderohet paraardhësi i dinastisë Trojan, prandaj Trojanët ishin Etruskanë (ose Pellazgë).
Dioqesa e Dardanisë
Dardano, e identifikueshme me Maltepë në Turqinë moderne, është një seli e lashtë episkopale (ipeshkvnore) e krahinës romake të Hellespontit në dioqezën civile të Azisë. Ajo ishte pjesë e Patriarkatit të Kostandinopojës dhe varej prej arqipeshkvisë së Kikiçit.
Si Imzot parë i kësaj dioqeze antike, Lequien tregon Palin, i cili thuhet që ka marrë pjesë në Këshillin e Efesit në 431; në realitet ky Imzot nuk i përkistë Dardanos, por dioqezes së Daldis. I pari Imzot i njohur i Dardanos është Pjetri, i dokumentuar në dy raste ai mori pjesë në Këshillin ë Kalcedonit në 451 dhe në 458 ai nenshkroi letrën ë ipeshkëve të Hellesponit drejtuar Perandorit Leo pas vrasjes së Proterius të Aleksandrisë. (Wikipedia diocezi Dardania).
“Dioqeza është e dokumentuar në Episkopatumin e Notitiae të Patriarkatit të Kostandinopojës deri në shekullin XII. Qarku i Dardanos u pushtua nga turqit sëlxhuk në 1310 dhe më pas nga osmanët rreth vitit 1360; ndoshta dioqeza u zhduk në këtë kohë. Më 5 mars 1913, Patriarkana e Kostandinopojës rivendosi dioqezën e Dardanos, dhe e bashkoi me atë të Lampsacos, me emrin “Metropolia e Dardanellias dhe Lampsacos. Ky institucion i ri, megjithatë, ishte jetëshkurtër; në fakt, pas luftës midis Greqisë dhe Turqisë (1919-1922) dhe shkëmbimit të popullsisë midis dy vendeve (1923), sot nuk ka më të krishterë në territorin e mitropolitit antik, i cili de facto nuk ekziston më. (Wikipedia – diocesi Dardania).
Përse sollëm këto shkrime?
Dardania e sotme (Kosova dhe pjesë të Shkupit e Serbisë) ishte një krahinë shumë e njohur në antikitet. Sigurisht nuk është rastësi që emri që mbart sot është shumë i vjetër. Shumë historianë janë përpjekur të mos i lidhin me Dardaninë e Azisë së vogël, por vetë emri tregon shumë dhe nuk është i rastësishme që akoma ky emër është i pranishëm në territoret ilire. Akoma nuk dihet, nëse Homeri ka ekzistuar me të vërtetë, por ai thotë së zbritën nga mali, Ida. Nëse thonë mali Ida, të cjen në mend emri i fëmijës së parë të Dardanit me gruan e parë Krisën, atëherë si mund të zbrisnin nga mali i Ida, nëse ky mal në atë kohë akoma nuk quhej kështu? Kjo na thotë së Dardanët u nisën nga zemra e gadishullit ilirik në kërkim të kullotavë, tokave të reja dhe një pjesë e tyre u vendosën atje, ndërsa pjesa tjetër qëndroi në vend në Dardaninë e sotme..
Dardanët – Trojanët thonë shkrimet e vjetra janë të njëjtët. Por, shumë prej tyre emrin Troo kërkojnë forcërisht ta bëjnë grek duke thënë që Troo është i treti në radhën geneaologjike të familjes së Dardanëve. Por, po të shohim me vëmendje në fjalën Trull në njëjës dhe Troje në shumës në gjuhën shqipe përkojnë me Themele. Mundet që Troja u quajt kështu pasi u dogj, pra vendi ku mbetën vetëm themelet. Themele do thotë Autokton, do thotë Vendali, do thotë Forcë, do thotë Prejardhje, do thotë Qytet… Sipas kërkimeve të bëra dhe nga profesor Fahri Xharra në Mal të Zi ndodhën dy vende të quajtura Troja e madhe dhe Troja e Vogël, sigurisht aty duhet të jenë themelet e ndonje qyteti antik.
Jo vetëm kaq, në Dukagjin që gjendet brenda territorit të Shqipërisë ka familje me mbiemër Troja. Të pyetur personalisht prej meje se mos ishin me origjinë greke ata më kanë shpjeguar që janë autokton dhe që këtë mbiemër e përcjellin nga të parët. Biles, një nga familjet me këtë mbiemër ndodhet edhe në Bushat të Shkodrës. Si ka mundësi që ato mbartin këtë mbiemër të vjetër?
Nëse ne kërkojmë shpjegimin e fjalës “Trojë” në gjuhën italianë ky koncept merr një kuptim tjetër. Në italisht “Troja” do të thotë “e përdalë”. Mos kjo fjalë e vjetër përshkruante jo vetëm një qytet, por dhe tradhëti, jo vetëm veprimin e një gruaje të atyre anëve që quhej Helena, e cila tradhëtoi burrin dhe u bashkua me të dashurin, por dhe tradhëtinë e mikut që i mori gruan. Pra, pikërisht kjo tradhëti u quajt Troja duke e lidhur pikërisht fjalën me qytetin ku ndohën këto ngjarje.
Më sipër kemi parë që Trojanët, janë Pellazgë, janë Etruskë, kjo do të thotë që nëse jemi të vetmit trashegimtarë të gjuhës së vjetër etruske (kjo e papranuar ende nga komuniteti shkencor botëror, por ne shqiptarët e dimë shumë mirë duke filluar nga Nermin Vlora Fallaski që i dha kuptim fjalëve etruske të papërkthyera me parë) dhe jemi Pellazgë, Dardanë, Etruskë, Ilirë, Shqiptarë.
Dardanët vinin nga Maltepe shkruhet në shumë shkrime, po të marrim analizojmë fjalën Tepe, profesor Fahri Xharra na shpjegon që edhe sot ne themi: “më dhemb Tepja e kokës”, pra pjesa e sipërme e kokës ajo që mbron trurin. Tepe e gjejmë dhe në Shkodër si toponim, Kalaja e Rozafës është mbi Tepe, ndërsa në Mnele, kemi malin Hebe ose mali Tebe o Tepe. Pra, nëse e lidhim me Maltepe, shqip do thotë Mali i Tepes ose Kryemal, Mal i parë, Mal i shenjtë ose Mali që qëndron në krye!
Pa dashur të kritikojmë apo të ndryshojmë, thjesht duke analizuar te dhënat me toponimet e vjetra, kohët e zhvilluara të historive, ajo çka mbetet akoma në kujtesën dhe tregimet orale të popullit tonë, kemi ç’të tregojmë e të flasim për atë histori të popullit të Zeusit!
* Nusha Zhuba Hida është Doktore në Teori e Kërkim Shoqëror – Itali
