Një këmbë në lashtësi e tjetrën nga e ardhmja
Është rasti më i qartë sesi një njeri i vetëm (qoftë dhe i huaj) mund të japë një kontribut të pazëvendësueshëm për një komb. Hari Fullci (Harry T. Fultz, 1888-1980) ishte amerikani që në vitet 20-30 e ngriti arsimin shqiptar në nivele të papara ndonjëherë deri në atë kohë. Në 12 vite të funksionimit në Shkollën Teknike të Tiranës që ai ngriti dhe drejtoi do të përgatiteshin profesionistët më të zotë të kohës, të cilët do të kishin një rol të madh në zhvillimet e vendit në vitet që do të vinin më pas. Ai bëri më shumë se çdo intelektual tjetër për ti dhënë formë zhvillimit arsimor dhe kulturor të Shqipërisë.
Deri në mbylljen e saj më 1933, (atë kohë me një vendim të ministrit të arsimit Ivanaj, u mbyllën ose shtetëzuan të gjithë shkollat private të vendit), Shkolla Teknike e Tiranës kishte diplomuar 157 nxënës. Sipas shifrave të kohës prej tyre 18 ishin nga Kosova, 22 nga Shkodra, 17 nga Tirana, 15 nga Vlora, 14 nga Berati, 34 nga Gjirokastra, 11 nga Durrësi dhe 5 nga Dibra.
Nga këta 89 u specializuan si mekanikë e do të ishin inxhinierët e parë shqiptarë, 44 të tjerë për bujqësi, ndërsa 24 në drejtimin e përgjithshëm.
Pas vitit 1933 Fullci do të largohej nga Shqipëria, që aq shumë e kishte dashur dhe që aq shumë kishte bërë për të. Por do të kthehej prapë në vitet e Luftës së Dytë Botërore, ku do të ishte pjesë e Misionit Amerikan. Do të qëndrojë në vendin tonë deri më 1946.
Profesori e diplomati Fullc, pikërisht në këto vite do të na zbulojë edhe një anë tjetër të figurës së tij, atë të poetit. Pasi e kishte lënë Shqipërinë, dhe kishte marrë me vete kujtimet e saj, me 1950, së bashku bashku me të bijën botojnë në Londër një libër me poezi të titulluar “Vargje për Ilirinë”. Kopje të këtij libri ekzistojnë edhe sot në bibliotekat tona.
I pari që shkruan në publicistikën shqiptare për këto poezi të Fullcit është Zef V. Nekaj, I cili në revistën e Koliqit e Camajt që botohej në Romë, “Shejzat” bën një përshkrim të librit, ku dhe përkthen 6 nga 19 poezitë e tij. Nekaj e sheh botimin si një shenjë respekti të madh për Shqiperinë, dhe sic e thotë edhe vetë, pa ndonjë pretendim të lartë letrar, sjell ata poezi ku spikat qartë vec të tjerave edhe marrëdhënia e autorit me subjektin për të cilin shkruan, e shprehur kjo edhe me simbolikën e urës, ullirit apo shqiponjës.
“Vargje për Ilirinë”
Në maj 1945 Fultz kthehet në Shqipëri si anëtar i misionit zyrtar amerikan. Po vinte në atë vend ku e njihet e gjithë elita dhe ku kishte lënë gjurmë të pashlyera, në atë vend ku kishte “munguar” prej më shumë se 10 vjetësh. Në këtë qëndrim të dytë, 19 mujor, ai do të shoqërohej edhe nga e bija, Joan. Do të kishte rastin të shëtiste nëpër disa vende të Shqipërisë, nga ku castet do ti përjetonte në foto dhe poezi.
Pesë vjet më vonë, të dy, at e bijë, botuan librin me poezi “Lines to Illyria” (Vargje për Ilirinë), në të cilën hodhën atë që kishin përjetuar në “Vendin e Shqipes së Malit” gjatë qëndrimit të tyre. Sic edhe e thotë përkthyesi i parë i disa prej poezive të librit, Zef V. Nekaj, botimi i parë i këtij libri në Londër, në 42 faqe kishte 19 poezi të ndara në 4 pjesë dhe të shqoëruara me 17 ilustrime. Libri që gjendet edhe sot në bibliotekat shqiptare, në parathënie të tij ka këto fjalë për vendin tonë:
“Këtu prej shekujsh breza të njëpasnjëshëm të së njëjtës pjesë të familjes njerëzore ndeshën: urinë, përmbytjen e djegien, kanë jetuar dhe po lenë pas ditët e tyre. Në të gjitha pikpamjet e periudhës së historisë së dokumentuar, hordhitë pushtuese kanë vërshuar dhe kanë rrënuar tokën e tyre, kanë vrarë njerëzit e tyre dhe kanë ikur. Dukuritë e natyrës kanë gëlltitur qytetet e tyre nën det dhe tërmete e fatkeqësi të tjera i kanë vizituar ata.
Duke ndjekur secilën nga këto fatkeqësi dhe katastrofa të shkaktuara nga njerëzit dhe dukuritë e natyrës, kjo grimë e fortë elastike e njerëzimit ka shtrënguar radhët e saj dhe ka vazhduar të jetojë, të ruajë gjuhën, karakteristikat racore, kostumet dhe zakonet; një kronikë e gjallë historike e përshtatshmërisë dhe qëndrueshmërisë të mendjes dhe shpirtit të njeriut “
Shkrimi dhe poezitë e botuara në “Shejzat” nr. 5-6, viti 1958
Vjerrshat e njij Miku të Shqipnis
ZEF V. NEKAJ
Për veprën e Dr. Harry T. Fultz «Lines to Illyria» (Vargje për Ilirinë) shkrue me të bijën Joan në Tiranë, 1946, në sa qindrojshin atje në krye të Misjonit Amerikan e shtypë me 1950 në «The Chisëick Press, Neë Southgate», London, N. 11, nuk kam pasë rasë të shof ende ndonji fjalë në botimet shqipe. Sofra e shtrueme e Shejzave po më ban me u përçapë së largu, ma fort se për tjetër, për t’a falnderue at Zotni bujar qi na ka falë n’ato vjerrsha kujtimet e Tija.
Si e thekson edhe vetë auktori, libri asht shtypë në pak kopje e qellimisht për miqt e Shqipnis. Nuk ka se si pra, qi nji vepër e tillë të mos na gërzhisi edhe ne qi kamb’e krye me vendin t’onë përbajmë landën e tij. Pa mtue (pretendue) nji përkthim teknik e me rimë, e pa kqyrë anën letrare të vjerrshavet n’anglishtet, po përpiqem me zhbredhë në shqip nji za, tashma thueja se në heshtje, por qi jehu i parë i tij dridhet bashkë me zemrat t’ona të trazueme si telat e njij vegle muzike qi endë s’kanë ra d’akord.
Vete titulli «Vargje Iliris» e jo Shqipnis, ma fort se shije poetike, po thom, tregon lashtësin e vrazhdësin e vendit qi e frymzon. Këtij Mr. Fultz-i ia ka kushtue mundin e vrullin e veprimtaris burrnore gjatë ma se nji dhetvjetshi (1922-1933). Tingujt e tij lirikë nuk janë vetëm vërejtje të thieshta e pikëpamjet e njij të hueji. Ata për ne, e sigurisht edhe për Atë janë shprehja e njij ankthi për gjendjen t’onë, për të mrrijtmen e të pamrrijtmen t’onë; janë nji ankim fisnik zemre së zjarrtë pjonieri përparimtar qi përpiqet me krye gjithazi detyrën e tij.
Dy rreshta kushtimi «Luginave të gjelbra, maleve t’ashpra, prrojeve gurgulluese, popullit zemrak e bujar, gjith atyne qi premtoi m’u ba e do të bahet» i prijnë lexuesit për me i çelë derën e atij kopshti kujtimesh të larueme me helm, shpresë e dyshim. Në parathanjen katërparagrafshe çekë gjeofizikën e historin e vendit t’onë, vërshimet shkatrruese nga natyra, koha e barbarët; mbijetimin e mrekullueshëm të popullit shqiptar me karakteristikat e veta — gjuhën, zakonet e traditat, si edhe përshtatjen e duresën e mendes e të shpirtit të tij. Sitja e këtyne të fundit përban thalbin e landës së librit, qi asht i ndamë në katër pjesë:
1) Atdheu i Shqiptarve me 6 vjerrsha;
2) Lirija e Popullit me 3 vjerrsha;
3) Republika Popullore me 4 vjerrsha dhe
4) Kujtime me 6 vjerrsha.
Gjithsejt ka 42 faqe e 17 ilustrime, qi janë pamje qytetesh, natyre dhe disa ftyra katundarësh e skenash tipike, me të cilat shoqnohen tingujt.
Për ata qi nuk na njofin e sidomos për lexuesin amerikan këto ilustrime janë ma se të nevojshme; e ne, kah i krahasojmë me shprehjet e Tij, për mos me thanë tjetër, na mallëngjejnë, pse mungon në to tipi i dëjë qi përfaqsonte krenarisht Shqiptarin e gjestet e tija. S’ka dyshim se auktori ka pikëzue ato vende qi më 1946 ka pasë mundsi të vizitoje me të bijën; e pra motivet nga Shqipnija e Veriut mungojnë kryekput, porse në shtjellimin e vjerrshave auktorët i kanë përgjithsue tipat. Kjo asht nji e mirë e madhe, nga e cila duhet të reshtet gjithkush ka rasë e ndjet të mirë me pahesue dishka. Dhe asht mu këtu vendi ku Mr. Fultz-i ndryshon pak nga vërejtsat e admiruesat e kaluem si nga Degrand, Pouqueville, Lord Byron, Gopçeviq, Baron Nopesa, Shuflay, Durham, Ëilliams etj., të cilët patën rasë me theksue tipa e vende qysh prej Preveze e Janine deri në Shkup, Nish e Tivar nen prospektin e «Çka qënë, ç’është dhe çdo të bëhej Shqipëria». Ata e gjetën Shqiptarin endë gjallë e të fortë, me at shtat o të hjedhem e krenar, o të mbledhun e shtyllak; por me besë e burrni, me pritje e përcjellje, pa shum ankime e me shum shpresa dhe besim të plotë. Ato shtylla qindrese, ajo landë e shpis Shqiptare, ata malsorë e katundarë sa të vrazhdë e madhështorë, aq t’urtë e të dashtun, aq të pashëm e të qashëm. Mr. Fultz-i nuk pat fatin me i gjetë ma, pse ata i përkasin së kaluemes, tjetërkuej, e vetëm n’u kujtofshin zbetas në ndonji theatër a festival mjeshtruer.
Mr. Fultz-i na gjet po, gjallë se gjallë, por na la lodhë e kputë.
Kur ai erdhi herën e parë, në Shqipni qe nji kohë mvehtësije, vërtetë, por njiherit vorfnije e ngushtice e lëkundjeje, me nji liri qi për me majtë shtatin e cunguem gjallë, u desht me parashitë vetin. Ai e dijti se ku po vinte dhe nuk ndei në Shqipni vetëm si nëpunës ose nuk fluturoi si Lord Byron-i për të kalue me ndihmue lirin Greke ose si Gladstone-i qi rrëshqiti prej nesh në mprojen e Malit te Zi, por qe i bindun se vinte me misjonin e njij apostulli: me vuejte dhe me e ba Shqipnin Atdhen e përpjekjevet të Tija.
Cilit prej prindvet shqiptarë i pëlqente, p. sh. qi bijt e tij te vejshin në shkollë me u ba shofera. farkëtarë, shportarë, muratarë, thiarë, mekanike etj., punë këto qi mjerisht në menden e shumicës ishin paracaktue për jevgj o lanokë o katundarë (hane)? E pra qe ngulmini i Prof. Fultz-it se pa e thye këtë akull mentaliteti otomano-byzantin e pa e bindë e shkathë e dashtnue djalin shqiptar n’ato zëje qi i sigurojnë bukën e gojës e shpejtin e punës e të marrëdhanjeve, në Shqipni s’ka hap përpara e se krenija e mvehtësis me uhana ia zvoglonte orën liris.
Se me ç’ sy shifej Shkolla Teknike qi Ai drejtoi prej 1922-1933 dhe si mbaroi ajo mbas largimit të Mr. Fultz-it në përbuzje, kundërshtime e mosmarrëveshje kulturash, methodash e formulash së ndryshme prej atyne- amerikane në franceze, italjane e gjermane, dhe se në ç’vështirësina u ndeshën graduatët e Teknikes për të gjetë punë, nuk asht vendi e rendi t’i shkrithtoj këtu; por vetëm due të theksoj se misjoni i Kryqit të Kuq Amerikan, si heret, si vonë besue në personin e Mr. Fultz-it, ku qenë aq humanitar nga pikëparnja edukuese, shoqnore e ekonomike për ne Shqiptarët, sa të çeltërta e të thjeshta janë shprehjet e Tija në «Vargje Iliris».
Kush do t’a pengonte Mr. Furtz-in, mbasi Ai, si të thomi, u përzu bashkë me Misjonin Amerikan më 1946 nga Shqipnija, me e këthye këte libër kujtimesh, urimesh e shpresash në nji anathemë shkatrruese? Jo, o vllazën, misjonari qi u shpërvilte vetë ma i pari — qoftë edhe nën përqeshjen e habin e atyne qi s’e kuptojshin — me shpërthye e pastrue aty edhe «gjerizet», Ai qi themeloi e përpunoi aq kujdesshëm bashkë me nxanësat shqiptarë teknikas revistën «LABOREMUS», Ai qi zbërthente vetimshëm programet e oraret e qinda klasëve të shkollës ma të nderlikueme të Shqipnis dhe ma në fund Ai qi kërkonte ndihmë nga Atdheu i Madh i veti për t’a përkrahë atë shkollë e atë popull, Ai nuk do t’a dredhte vedrën me tamël, por do t’i vente kapakun e t’a bante në krahë i etshëm e me gojë të shkrumueme si bariu ma besnik. Si Krishti qi i lutet Atit me i falë ata qi s’ dijnë shka bajnë, njashtu diqysh Ai u lutet miqve me anë të «Vargje Iliris» të kenë mirëkuptim për ne e vendin t’onë t’pafaj e gjithmonë të nëpërkambun.
Se sa e kanë dashtë e çmue Mr. Fultz-in nxanësat e Teknikes e ata qi kanë pasë rasë t’a njofin e ndiejnë nëpermjet tyne, se sa lakmi ia kanë pasë arsimtarët e drejtuesat rregullin, mbarështrimin, urtin e vetmo-himin, shpejtin e përkryemjen e punës n’atë farktore mendjeje, krahu e shpirti dhe sa do të kishin dishrue Shqiptarët e sigurisht edhe Ai vetë t’a vijonte misjonin e Tij ndërtue mbi gërmadhat e luftës në Shqipni, nuk më përket mue m’u gjegjë, por do t’ia lijshem asaj dozeje së mbrendshme tradicjonale shqiptare të brezit qi Ai edukoi e la në Shqipni dhe qi jam i bindun se isht i shtërnguem të thotë të kundërtën e asaj qi ndien, ose të heshti fare e t’a drynoje gojën e të vërtetën.
Le të jetë kjo rasë kujtimi pra nji urim jetëgjatsije e nji shprehje e përvujtë mirënjoftësije për shka Mr. Fultz-i me të bijën banë e do të bajnë për në — ani pse pa autorizim — edhe n’emën të nxanësave e dashamirvet të Tij në Shqipni qi nuk munden me e falënderue.
1958
POEZITË
Mali i Dajtit
(Mali i Dajtit kundrue prej truellit të Legatës Amerikane, Pranverë 1946)
O rreze dielli mbi Dajt në ditët përtuese të pranverës,
N’ sa shllunga resh të grumbullohen për me m’ rizgjue!
O tingllim kumonësh mbi Dajt, muzikë barijsh ndër prozhme,
Kur rrunxat të lumtuna nuhasin puhin erandshme të mbramjes!
Atje ndër vrrije e lugina, pranë prrojesh gurgulluese
Bujku then bucat e ndjellë andrrat e tija
Të mbjellunit e pranverës, ngrohjen e diellit veruer
E ngjyrat e shndritshme të vjeshtës mbas të korrash.
O rreze dielli mbi Dajt në ditët përtuese të pranverës,
Un e dij se kumonët janë tue tingllue e zogjt në flutrim !
S’ka lot me derdhë
(Nji fëmij lodron në nji fushë afër Tiranës, Pranverë 1946)
Asht gja e çuditshme se si pa skithje
të dalun nga buzët e fëmijve, s’ndeshë sy
të shndritun prej lotësh.
Gjujt dërmishen në lojnat e fëminis,
e prap rrallë ndojherë se në ta shifet
sheji i njij loti.
Por asht për t’u habitë edhe se si acar’ i dimnit
e grimja e us e plakin të riun,
qi nxehet n’agimin e jetës
se nji brajë gjuni s’ka randsi,
e se vjetët e ardhëshme do të sjellin
shkaqe ma të mëdha lotësh.
Vendi i Shqipes malit
A mund t’a harroni Shqipnin?
Paqën e luftën e papritun;
popullin e saj të çuditshëm
plot afsh për jetën ?
Mund t’ia harroni pyjet e gjelbra,
malet me borë në qershuer,
qytetet e hupme nen hije,
o të bardha në pikën e ditës;
selvijat, ullishtat
murrgjelbra nepër kodra,
sheun gurgullues pranë katundit
tue gjarpnue kah deti me çakla;
mjerimin, mundin dhe fëmijt-pleq,
gruen e vuejtun e të durueshme,
besën e fortë e miqsin e gjatë,
dhimsunin e ashpërsin e jetës;
patriotët, cubat, herojt
me lajthime e dredhina të vogla
tue mbijetue gjatë shekujsh
fatin q’i mujtuni ndesh?
Mund harroni çaptinat,
zhaurrimën e aeroptanit,
njat vend me njan kambë në lashtësi
e tjetrën në shkado të vije?
Ullijt e vjetër
Ullini i vjetër ka burrni e vullnet;
rrahun nga bora, shiu e shtërngata,
rri roje e vetme mbi nji koder të largë,
o përkundet me t’ murrgjelbrin shkelqim kah muzgu,
tue çue degët me nyj’ plot gjeth në lutje o gzim,
përkdhelë nga shiu i pranverës e vapa e verës,
thithë pasunin e artë prej tokës koprrace
e e derdhë mbi dhen e unshëm.
Urat e vjetra duket se thonë
(Urë Rromake mbi lumin e Tiranës, afër Tufinës)
Urat e lashta duket se thonë —
këtu më ngrijtën e këtu do të rrij.
Sy të mësuem e zgjodhën ket vend
e un jam e lumtun me fatin t’em.
Duer të dashtme i vunë këto harqe
e gdhenën gurët për parmakët e mij.
E përkryeme nga mjeshtrija e njerit
un sherbej sa po mundem.
Këtu jetojmë, e kaluemja dhe un,
e këtu, n’amshim këta gur do të mbesin.
Atje në nji qytezë malore
(Shteg për në Gjinokastër, nji treg e garnizon
ushtarak afër kufinit Grek, Qershuer, 1946)
Nji qytezë naltohet në pjerrsin lindore
të njij kodre së vogël e të murrtë
me nji kunorë shatorje shpresë-fikme,
mbështjellun në hijesinë.
Mbramjet, rrugët e ngushta gurashtrueme
duken si të ngrime nga xixllimi i armve;
e gjindja e thjeshtë andrron, n’sa era e lehtë
rrëshqet heshtas në përshkimin e natës.
Atje poshtë, ngadalë, përkdhelë fushën valëzuese,
e zbutë kodrat me prehjen e saj.
Ushtarët janë zhdukë; dita vjen përsëri,
dhe fëmijt përgjojnë dritën e re.
Zef V. Nekaj
