Nga Ndoc Selimi
Kujtesa popullore me shekuj ka trashëguar e ruajtur në zemrën e tij një respekt deri në shenjtërim për Malin e Tomorrit. Po ashtu këtij Mali – Perendi i kanë bërë hymne e nderime edhe rilindasit tonë të mirë duke e cilësuar si “Baba”, “Froni i Perëndisë”, “Tomorri i Zotit” etj. Ndërsa Çajupi shtyhet edhe më andej, ai thotë:
“Baba Tomorr, kish’ e Shqipërisë
Mal i lartë, fron i perëndisë
Tek ty vinin njerëzit që moti
Për të mësuar se ç’urdhëron Zoti”
Ana tjetër është se mbi këtë mal gjendet Tyrbeia Bektashiane si vendi i kultit shenjt, kur besohet se bektashinjtë ishin njerëzit më të shëtitur në botë dhe sigurisht më të dijëshmit.
Këto zëra që vijnë nga thellësitë e shekujve deri në ditët tona bënë që ky mal të lundrojë midis legjendës e realitetit, midis enigmës e të besueshmes dhe për çudi mendimi i shkencës fatkeqësisht ka munguar, bile ka pasë një sens kundërshtimi si nga historianët tonë dhe të huaj.
Vitet e fundit janë rritë interesat për hulumtimet e të thënat e filozofëve të vjetër, për të cilët po punojnë shumë histori – dashës dhe atdhe – dashës duke gërmuar në arkivat tona e të huaja dhe duke na sjellë materiale interesante për të hedhur dritë nga legjenda në një realitet të prekshëm. I tillë është një ndër figurat mbrojtëse si historikisht, ashtu edhe në sensin ideologjik profesor Besim Dervishi. Tani për tani edhe se gati i vetëm ka një zë të fuqishëm në mbrojtjen e idesë se Tomorri ishte Dodone. Këtë ide e ka mbështetur në një literaturë të gjerë si brenda vendit dhe më shumë nga literatura botërore, falë asaj se Besimi njeh mirë katër gjuhë të huaja. Kështu vijnë me radhë artikujt e tij si : “Gurët e Tomorrit po fillojnë të flasin”, “Zbulohet një skulpturë në Tomorr”, “Zbulohet një artifakt misterioz në Malin e Tomorrit me simbolet e Dodonës, diellin e lisin”.
Të gjitha këto e të tjera të papërfshira në këtë shkrim të bëjnë krenar se dikush (edhe pa ndihmën e dikastereve) po përpiqet të vejë në vend nderin e humbur të këtij mali krenar e domethanës, i cili me të vërtetë na mbush me besim se ky mal përmban thesare të panjohura dhe legjendat nuk janë thjesht gojëdhëna primitive, por një realitet i besueshëm.
Gjatë leximit të “Iliadës” ndeshim në një dialog kur Akili merr kupën që vetëm ai pinte verë dhe me sy drejtuar nga qielli i drejton një lutje Zeusit: “Mbret i pellazgëve dhe i dodoneve, o Zeus, ti që nga larg sundon edhe Dodonën dimërkeqe (me akuj dimri), ku rrojnë priftërinjtë Selas…” (Iliada, Gjon Shllaku, 1979, kreu XVI, 290 – 295, fq 285).
Homeri përdor fjalaën “dimërkeqe”, ku kjo fjalë i takon vetëm Tomorrit tonë me fusha pjellore, vend dhensh e bagëti të shumta. Deri tani litari është tërhequr nga i forti, pra grekët, të cilët sipas zbulimit të bërë me 1878 nga një historian e përcakton Dodonën në Janinë, pra Orakulli është grek, kur të gjitha rrethanat që përshkruajnë filozofët e lashtë nuk përputhen me zonën e Janinës; Hesiodi dhe Straboni përmendin qytetin Sella e Sellopise si vend i tempullit të Dodonës, ku studiusi Perikli Ikonomi është i mendimit se qyteti që përmendet është Sulova e Tomorrit dhe Sellopia është fusha e Myzaqesë, ndërsa lumi i Devollit përmban emrin e Zotit Deuv = Deos = Zot. Pra Lumi i Zotit. Thuhet nga historianet se FAT THËNESIT e Dodonës kishin emrat Tomure dhe Tomuros, që përsëri sipas P.Ikonomit Tomure = është fjala shqipe “të mirët”.
Le t’i hedhim një sy toponimeve që rrethojnë Malin e Tomorrit, megjithëse shumica u takojnë emërtimeve sllave, përsëri kanë mbetur edhe emrat vendas. Në veri pak si në perëndim gjendet Tunja dhe kalaja e Tunjës ( që për mendimin tim është një perëndi shumë e lashtë dhe i takon Venerandës (Afërditës). Në pjesën v/lindore është Shën Meriza dhe Gramshi (Grama = shkrim), në lindje Gjerbesi = Guerbisi – thotë Gjon Muzaka, qafa e Kulmakut 1800 m, Burimi i Kulçedrës që shterr e vjen papritur. Në faqen jugore mbi fshatin Bargullas është Qafa e Dhodhonit, që po t’i heqim gërmat “h” del Qafa e Dodonit bashkë me pllakat e Dodonit. Në majë të malit është Cuka e Peljas ( pelijas), peleas do të thotë plaka, pra Cuka e tre plakave që parashikonin fatin (sipas legjendës për Dodonën) dhe mbi të gjitha tërheq vëmendjen Mrakulla, fshat që mund të afrohet me fjalën që po kërkojmë ne “MBI – ORAKULL”?
Deri tani janë hipoteza të përziera me të vërteta e të pavërteta, por zbulimi i vonë i skulpturave në këtë zonë na jep të drejtën të shtrojmë tezën tonë se Orakulli i Dodonës gjendet në Malin e Tomorrit mbi Berat në lartësinë 2416 m, gjë që shkenca se shpejti do të japë rezultatet e saj. Shtoj këtu se qendrat e banuara, qytetet, vendet me emra të mëdhenj janë gjetur në një kohë të caktuar në një vend të caktuar dhe me lëvizjen e rrugëve, kulturave, tërmeteve, sëmundjeve, zhvillimeve merr krah një tjetër vend, ndoshta me të njëjtin emër, ose në përngjarje të tij. Është plotësisht e drejtë dhe afër mendjes se Dodona e parë ishte plotësisht Mali i Tomorrit dhe me lëvizjet e popullsisë (o për arsye që nuk dihet) transferohet në një vend tjetër, por tani me tjetër pamje e tjetër nivel, por duke ruajtur të paprekshme idenë.
