“Të varfër dhe të kultivuar keq, si shumica e kësaj pjese të Shqipërisë që mbikëqyr detin”
Nga Gëzim Llojdia
Një artikull nga seria e atyre që dr. Olimpia Gargano, studiuese italiane ka shkruar për Shqipërinë është edhe ai që i përket Sarandës të vitit 1913 për ardhjen e Isadora Duncan në Shqipërinë tragjike. Viti, kur kufijtë e këtij trualli të lashtë i preu kirurgjia e pamëshirshme në favor të fqinjëve. Pikërisht në këto muaj të trazuar, në të cilin gjendej krejt Ballkani dhe bota nën ethet e luftës së parë, një i balerine amerikane me emër në fushën koreografike amerikane vjen në Europën e luftës. Në pranverën e vitit 1913, Isadora Duncan kaloi gjashtë muaj në Shqipëri, shkruan Olimpia Gargano.
Kjo ishte një kohë e tmerrshme për të dy palët : edhe shteti i ri shqiptar, shqyer nga vende fqinje të Ballkanit, si për balerinën e njohur amerikane, e cila disa javë më parë, në Paris, kishte humbur dy fëmijët e saj. Ishte vëllai i saj Raymond, i cili për të shkundur atë nga dëshpërimi, në të cilën ishte zhytur, e ftoi për t’u bashkuar në Sarandë, ku ai dhe gruaja e tij Penelope kishte ndihmuar popullsinë shqiptare të rraskapitur nga lufta. Për përvojën e saj shqiptare, Isadora Duncan ka dhënë dëshmi në një autobiografi, botuar në vitin 1927 (tani në dispozicion në edicionin italian ribotuar së fundmi: “Jeta ime”, Roma, Audino, 2010).
E lindur në vitin 1877 në San Françisko nga i ati irlandez dhe nëna skoceze, Isadora ishte rritur në mes të artit, muzikës dhe letërsisë. Ajo dhe nëna e saj e mbështesnin familjen duke dhënë mësime në piano, pas babait bankier Charles Duncan. Së shpejti ata të gjithë u zhvendos në Europë, shkruan Gargano, ku Isadora, Elizabeth, dhe vëllezërit Augustin dhe Raymond kaluan ditët e tyre në sallat më të rëndësishme dhe muzeume, duke kopjuar forma e vazo qeramike të Greqisë klasike.
Me temperamentin e saj të pasionuar, ajo arriti të kushtojë një jetë të trazuar për dashurinë e saj. Në vitin 1906, nga marrëdhëniet e saj me aktorin dhe regjisorin Ed Ward Gordon Craig ka lindur e para vajza, Deirdre. Katër vjet më vonë, me anë të shokut, Singer, birit të prodhuesit te makinave qepëse Singer, Isaac udhëtuan në Sarandë, Isadora Duncan ishte në kulmin e famës. Portreti i saj ishte gdhendur në lehtësim të ulët në hyrje të teatrit Champs Elysees. Ajo kishte revolucionarizuar botën e valleve me stilin e saj unik, shumë personale, bazuar në pasionin për mitologjinë. E veshur me një tunikë të thjeshtë, kërcimi zbathur me lëvizje ekspresive që valorizojnë emocionet, duke thyer rregullat e kërcimit modern, ajo ishte e ashpër dhe e panatyrshme. Olimpia Gargano më tej shkruan: “18 prill, 1913 Deirdre dhe Patrick ishin në shtëpi së bashku me grua, atë kohë Isadora kaloi një gjysmë dite në Paris. Shoferi, i cili i shoqëronte ato u hoq nga makina, duke harruar për të vepruar frenat e dorës. Makina filloi të rrëshqasë në rrugën që i shtyu në fund të Seines, dy fëmijë dhe gruan, të mbërthyer brenda, u mbytën.
Isadora pas kësaj tragjedie ishte gati për të shkuar në çmendinë. Vëllai i saj Raymond, i cili ishte tashmë në Shqipëri dhe gruaja e tij, e ftoi atë të bashkohen me ta në Sarandë, duke i thënë asaj se ka pasur punë dhe fëmijët kanë nevojë për ndihmën e saj. Raymond ishte një intelektual i gjithanshëm: artist, poet, balerin, filozof, besonte në një sistem ekonomik që synon përmbushjen personale të punëtorëve, një vend për prodhimin ose fitimin. Ai jetoi pranë qytetit te Athinës me gruan e tij greke Penelope dhe djali i tij, në një vilë prej të cilave ai kishte projektuar personalisht mobilje, vazo dhe tapiceri, frymëzuar nga arti klasik. Në datën 28, 1912 pas më shumë se 400 vjet të sundimit osman, Shqipëria kishte deklaruar pavarësinë. Vetëm një muaj më parë lufte kishte shpërthyer në mes të Ligës Ballkanike (Greqi, Mali i Zi, Serbia dhe Bullgaria) dhe Perandorisë Osmane. Pas fitores së Ligës, Shqipëria ishte pushtuar nga fqinjët e saj, serbët dhe malazezët në veri dhe në jug të Greqisë, të cilët nuk donin për të njohur pavarësinë e saj”, shkruan studiuesja italiane. 
Popullsia ishte në nivelin më të ulët të saj; gra, fëmijë dhe të moshuar kishin nevojë për ushqim dhe ndihma të tjera. Raymond Duncan u zhvendos në Sarandë me familjen e tij, për të shkuar në ndihmë të tyre dhe ajo ishte atje. A kishte shkruar ndonjëherë më parë në këtë vend Isadora Duncan? Studiuesja italiane thotë se nuk ishte hera e parë që Isadora ishte në Shqipëri. Vite më parë, filloi nga Brindisi për një udhëtim në Greqi, së bashku me vëllain e saj.
Ajo kishte ndaluar në Prevezë. Këtu është se si e tregoi atë në biografinë e saj:
“Ne blemë një djathë dhie, rezervat e bollshme me ullinj të zi dhe peshk të thatë, sepse në barkë ka pasur një vend me hije për të mbajtur ushqimin. Unë kurrë nuk do të harroj erën e djathit dhe peshkut të ekspozuar gjithë ditën në diell, veçanërisht pasi shumë pak anije me vela kishte ushqime të tilla. Shpejt flladi ra dhe ne u detyruam për të marrë lopatat.”
“Në perceptimin e Shqipërisë të përshkruar nga Isadora Duncan shfaqen gjurmë të leximeve të saj të preferuara. Në veçanti të Bajronit, miti i poetit anglez, i cili vdiq në vitin 1824. Ai kishte shënuar fuqishëm ndjeshmërinë e saj letrare”, thotë Gargano. Dhe ishte pikërisht që nga Preveza, në 12 nëntor 1809, kur Bajroni shkruan për nënën e tij një letër, në të cilën përshkroi me entuziazëm i veshur me kostum kombëtar shqiptar që e kishte veshur në raste të ndryshme: “Më e bukura në botë, e përbërë nga një fustanellë e gjatë e bardhë, një mantel qëndisur me fije ari, korse dhe jelek kadife tehe në ari dhe armë me kornizë argjendi.” Ai ka thënë se ka blerë kostumet madhështore shqiptarëve, i vetmi artikull i shtrenjtë në këtë vend. Ato kanë një çmim prej 50 guineas, dhe janë aq të pasur në ar që në England do të kushtojnë 200. 
Në këngën e dytë të tij që është poema Çajld Haroldit, poemë që përmban një udhëtar të ri dhe të shqetësuar që udhëton brigjet e Mesdheut në kërkim të vetvetes, Bajroni i kishte kushtuar Shqipërisë faqet prekëse me admirim dhe romantike e nostalgji. Më tej studiuesja italiane thotë: “Në maj të 1913, Isadora Duncan u largua më pas, për një kohë nga Saranda”.
Historia e udhëtimit të saj u rrëfye nga Luan Rama në romanin “Santa Quaranta”, në të cilin tregohet gërsheti i prerë i Isadora Dunkanit. Roman Historik (Tiranë, Argeta, 2005), i cili së shpejti do të publikohet në Francë. I lindur në Tiranë, Luan Rama jetoi për disa kohë në Paris, ku punoi si shkrimtar, gazetar dhe përkthyes. Ishte Ambasadori i Shqipërisë në Francë dhe është anëtar i Haut Conseil i Frankofonisë. Në romanin e tij, Rama fillon nga e dhëna autobiografike, ofruar nga Duncan në jetën e saj, dhe shtrihet duke futur atë në kontekstin historik dhe kulturor të kohës, duke i dhënë theks të veçantë për mënyrën se si ajo kishte qenë deri në atë pikë. Ajo ka përfaqësuar Shqipërinë në tregime të udhëtarëve të huaj. Për shembull, në përshkrimin që kishte bërë Pouqueville, për rrethinat e Sarandës ishin “të varfër dhe të kultivuar keq, si shumica e kësaj pjese të Shqipërisë që mbikëqyr detin.”
