Nga Ben Andoni
Kur vite më parë u botua në Tiranë “Bretkosa” e Mo Yan, shumica besonin se kjo ishte një tepri, thjesht për të prezantuar më shumë një autor nobelist në tregun e vendit. Por, e vërteta rezultoi të ishte krejt ndryshe. Përmes një komune të harruar, autori, përcillte një nga problemet më të mëdha të Kinës, që i qëndron mbi shpatulla prej dekadash të tëra. E më shumë akoma, njerëzit patën fatin të shijonin me vetëm një botim historinë e Kinës përmes letërsisë. Kjo është mrekullia e profesionalitetit…, por edhe e vetë historisë.
Në një areal krejt tjetër, një autor shqiptar, me asfare përvojën, renomenë, mbështetjen dhe njohjet e autorit kinez arrin të bëjë diçka të tillë për një komunitet, i cili sot ende nuk gjen dot fillin e çmpleksur keqazi të historisë së vet fatkeqe. Tom Kuka, autor i romanit të dytë personal, “Gurët e vetmisë” bën një “provokim” të mrekullueshëm duke na treguar se çamët, mu ata, që njerëzit i identifikojnë sot si një komunitet i shpërngulur dhe pa histori mirëfilli, myslimanë të devotshëm, në rrënjët e tyre ishin dhe mbeten një nga komunitetet më interesante të etnisë shqiptare.
Autori përdor në narracionin kryesor vetën e tretë dhe kjo është e kuptueshme sepse i duhet të menaxhojë një galeri të tërë personazhesh, të tre moshave, kryesisht çamë por edhe të huaj me të cilët tregon historinë e panjohur të Çamërisë dhe shtjellat e saj, në lëmë antropologjikë dhe socialë.
Banorët e kësaj treve, që janë aty mes shekujsh, ndoshta nga ai brumi i vërtetë i Epirit, për të cilin zihen historianët e dy vendeve, tregojnë se në shumë raste i kalojnë zakonet greke dhe shqiptare. Janë konservatorë të mirë por aspak të tepruar, ashtu si e gëzojnë jetën me të gjithë mushkëritë. Diku u vigjilon një alert pabesie, por këtë e hedhin poshtë sepse me grekët janë bashkë.
Autori ynë ka zgjedhur formën e një kompozicioni të ndërlikuar dhe kjo e tregon jo thjesht të kulturuar sa i përket njohjes së strukturës letrare, por edhe shumë kërkues ndaj vetes. Në fakt, kjo lloj strukture, që po ta kuptosh e bën pak të lehtë dhe me frymë shtjellën e romanit, na njeh me sfidën e autorit. Autorit i duhen shumë personazhe për ta parë realitetin çam në gjenezë, apo të themi në atë që njerëzit sot e harrojnë prej pogromit ndaj tyre dhe që e lidhin vetëm me kalvarin e tyre.
Stili është i ngjeshur dhe autorit i pëlqen shumë të befasojë, duke shkrirë të gjithë kategoritë estetike. Të bukurën e të shëmtuarën… Për ta ndihur rrëfimin e tij, ai përdor natyrshëm gjuhën e vjetër çame. Por, këtu sfida e tij mbetet pak sepse leksiku deridiku i kësaj treve nuk i shkon me sintaksën e vërtetë të toskëve çamë. Gjithsesi, kjo tejkalohet lehtë, sepse përdorimi i këtij leksiku thjesht është ndihmë për lexuesin dhe duket se nuk është aq detyrë e fiksuar e autorit.
E mrekullueshme është dinamika e personazheve të tij, që nga fillimi dhe deri në fund dhe mënyra sesi interferojnë te njëri-tjetri, duke e bërë të gjithë këtë ndodhi të shkuar të duket se është mu aty fare natyrshëm dhe mund ta prekë gjithkush. Sipas një zakoni, që tashmë po i kthehet në detyrë, në rolin e atyre piktorëve të dikurshëm, që diku fusnin dhe veten e tyre, autori e përfshin sërish Tom Kukën, si personazh real. Madje, prej këtij personazh, lexuesi fillon e bën lidhje instiktive me romanin e parë, ku sërish Toma shfaqet natyrshëm.
Aman, në këtë oaz qetësie, humori dhe mbijetese të bukur, si në librat e vjetër fantazma e një banori përcillet te njerëzit e tij. Diçka po vjen, por askush nuk e parashikon dot katastrofën e madhe dhe të frikshme, pasi askush nuk e beson që natyra njerëzore të ketë kapriço të tilla. Nga ajo që dëgjojnë, por që nuk e besojnë, këtij idili të bukur të natyrës njerëzore, po i vjen një fund… Veçse banorët aq të dhënë pas marrjes së lëngut të jetës nuk duan ta besojnë sepse jeta e përditshme është më e bukur se çdo fantazi.
“Fëmijët pasi mbushnin barkun me mishra dhe mëlçi, rendnin gjithandej në lëndinën e larë nga drita e hënës. Servet Kamati, Agathia, Abedini, Hëna, nanë Zisja, Dajkoja, Resoja, Nekia, çiliminjtë, por edhe Muharrem Mërria me të bijtë bënë këmbë në këtë festë, ku askush nuk pyeste më për mish e raki. Taqo Mullisi solli tavat e mëdha me klumështuar që të ëmbëltonin gojën gostarët, teksa vesa e natës lagu gjethet e ullinjve.
Dikur, kur agu po zinte natën, dhëndri kërceu mbi automobil dhe nisi t’i binte kazasë me fëmijët përsipër që qenë ngjitur cit më cit. Pastaj i mori me rradhë burrat dhe i çonte lart e poshtë. Patën guximin dhe hipën bashkë me të bijtë dhe dy gra, Shanishaja e Grikohorëve dhe Havaja e Hadove. Muharrem Mërria nuk dëgjoi që nuk dëgjoi të ngjitej”.
Në të gjithë librin, përshkrimet lirike por edhe të situatave e bëjnë autorin jo thjesht ta administrojë lëndën, por edhe të tregojë se tashmë mund të konsiderohet si një zejtar i mirë i letërsisë. Dhe, këtë e shikon jo thjesht nga gjuha por mbi të gjitha sensi i masës.
Pikërisht kjo e fundit e bën që të mbledhë të gjithë atë tis, që kanë përcjellë personazhet dhe në pak faqe të fundit të na sjellë masakrën, që është sinteza më e dhimbshme e historisë së Çamërisë. Kjo e fundit tashmë nuk ka shifra, por ka emra, orendi dhe kob.
E gjithë ajo prehje e bukur merr fund sepse tashmë për çamët fillon tmerri i jetës së gjallë, ku ata enden si të vdekur. Pleqtë bëjnë paktin e madh të vdesin si nënë Zisja. Të rinjtë vazhdojnë më tej…por me kokën pas, duke mundur të shpëtojnë kë të mundin E gjithsesi… shpresa vazhdon edhe pas thirrjes kobzezë: I paskan prerë e përvëluar Takenjtë, Muharremenjtë, idrizlerët, Tahirenjtë, Dinejtë, Shabanejtë. A e ndien Avdul? Ky është edhe fundi, ai që e trand lexuesin e thjeshtë dhe e heq nga ai lexim i këndshëm për ta lënë të mendojë… për historinë.
http://www.gsh.al/2018/10/28/historia-e-camerise-permes-letersise/
