A po plaket truri? Dhe nëse po, me çfarë shkalle? Kur arrin kulmin e moshës? Dhe a mundet truri i një 65-vjeçari të funksionoj në një gjëndje të mirë?
Për të kuptuar më mirë funksionin e tij, një ekip ndërkombëtar studiuesish mblodhi të dhëna të skanimit të trurit nga një numër studimesh individuale, me një kampion total prej 101,457 njerëzish në çdo fazë të jetës. Skanimi CT i trurit më të ri i përkiste një fetusi 16 javësh dhe më i moshuari ishte 100 vjeç.
Nga kjo gamë e gjerë të dhënash dolën disa fakte të habitshme.
Trashësia e korteksit cerebral, shtresa e jashtme e trurit e mbushur me nervat përgjegjëse për procese të tilla si shija, perceptimi dhe vetëdija, arrin kulmin e saj në moshën dy vjeçare.
Vëllimi i lëndës gri, e cila përbëhet nga trupa të qelizave nervore, arrin kulmin kur jemi fëmijë, rreth moshës shtatë vjeç.
Lënda e bardhë, e përbërë nga lidhjet midis neuroneve që lejojnë zonat e trurit të komunikojnë shpejt, arrin kulmin e saj rreth moshës tridhjetë vjeç dhe fillon të bjerë më vonë në moshën madhore.
Madhësia e ventrikujve, zgavrat e trurit të mbushura me lëngje, rritet me shpejtësi në moshën e mëvonshme por e shoqëruar me disa sëmundje neurodegjenerative.
“Dallimet në madhësinë e këtyre veçorive janë disi të parëndësishme. Ato janë të dobishme për sa i përket hartës së referencës për çdo moshë, duke pasur parasysh fuqinë e këtyre proceseve”, shpjegon Jacob Zeitlitz, një nga drejtuesit e studimit dhe një shkencëtar kërkimor në Institutin e Jetës së Trurit në Universitetin e Pensilvanisë.
Zhvillimi i trurit bëhet gjithnjë e më i ndryshueshëm ndërsa plakemi. Edhe pjesë të ndryshme të trurit, të tilla si zonat që përcaktojnë vizionin ose të folurin, arrijnë momentet e tyre historike në mosha të ndryshme, vëren Sahar Ahmad, një studiuese në Shkollën e Mjekësisë UNC e specializuar në neuroimazhimin e zhvillimit të trurit.
Mosha e porsalindur
Truri i foshnjave është si sfungjer, që thith të gjitha llojet e informacionit nga bota përreth tyre.
Për shembull, në vitin e tyre të parë të jetës, foshnjat mund të mësojnë çdo gjuhë, megjithëse kjo aftësi kufizohet shpejt në bazë të tingujve ose shenjave që dëgjojnë ose shohin.
Përveç kësaj, procese të rëndësishme qelizore dhe gjenetike janë duke u zhvilluar. Ndërsa shumica e neuroneve krijohen në lindje, llojet e tjera të qelizave në tru, të tilla si glia, rriten dhe piqen me shpejtësi gjatë viteve të para të jetës. Qelizat gliale vazhdojnë të maturohen për shumë dekada.
2-10 vjeç
Duke filluar nga mosha 18 muajshe, truri fillon procesin e mësimit, i cili përfshin forcimin e lidhjeve të rëndësishme dhe reduktimin e atyre të papërdorura.
Foshnjat humbasin rreth gjysmën e sinapseve të trurit të tyre të sapoformuara në një proces të quajtur “krasitje sinaptike” që u lejon atyre të komandojnë funksione më themelore dhe komplekse. Në të njëjtën kohë, ndodh mielinimi, procesi në të cilin pjesë të neuroneve izolohen nga një proteinë yndyrore, mielina, rritet me shpejtësi në fëmijëri dhe më tej.
Adoleshencë, 10-19
Nga mosha 10 deri në 19 vjeç, ka ndryshime dinamike në rrjetet e trurit të përfshira në të mësuarit se si të përpunohen emocionet dhe motivimi ndërsa adoleshentët fillojnë të largohen nga siguria e shtëpisë së familjes.
“Gjatë adoleshencës, duhet të mësosh të kujdesesh për veten, pasi nuk ke të njëjtën mbrojtje nga prindërit si kur ishe më i ri. Të mësuarit e kufijve të normave shoqërore është pikërisht ajo që përcakton adoleshencën, duke përgatitur individin për t’u bërë një i rritur funksional,” shpjegon MT Casey, profesor i neuroshkencës në Kolegjin Barnard.
20-39
Nga 25 deri në 29 shpesh konsiderohet se zhvillimi i trurit ka arritur kulmin. Ky mit bazohet pjesërisht në vëzhgimin se lënda e bardhë, një treguese e “shpejtësisë” e cila ka funksion përpunimin e informacionit, arrin kulmin e saj në këto mosha.
Megjithatë, shkencëtarët thonë se truri nuk ka përfunduar së zhvilluari.
Ndërsa truri kalon në të 30-at dhe 40-at e tij, plasticiteti sinaptik, aftësia e sistemit nervor për të ndryshuar strukturën dhe funksionin e tij gjatë gjithë jetës në përgjigje të ndryshimeve të jetës, mendohet të ripërcaktohet, në vend që të zvogëlohet.
“Sistemi fillon të funksionojë ndryshe. Është duke lëvizur drejt diçkaje ndoshta pak më strategjike dhe afatgjatë sesa: Unë duhet të kujtoj saktësisht se çfarë është kjo dhe të jem i shpejtë dhe i zgjuar si në të 20-at e mia”, shpjegon Mark Harnett, profesor i asociuar i shkencave të trurit dhe njohjes në MIT, i cili studion se si neuronet komunikojnë në qarqe dhe rrjete që rregullojnë sjelljet komplekse.
40 e lart
Kur humbasim çelësat ose harrojmë një emër, mund të shqetësohemi se truri ynë nuk po funksionon si dikur. Por hulumtimi i ri po hedh poshtë besimin se plasticiteti, aftësia e trurit për t’iu përgjigjur ndryshimeve, bie në trurin e të rriturve dhe të moshuarve.
Studimi i Harnett së fundmi tregoi praninë e “sinapseve të heshtura”, lidhje që mbeten joaktive derisa të aktivizohen për të formuar kujtime të reja tek të rriturit. Këto sinapse kanë qenë të lidhura me zhvillimin e hershëm, megjithatë Harnett dhe kolegët konfirmojnë praninë e tyre të përhapur në trurin e njeriut të rritur në mosha të ndryshme.
Këto gjetje, të cilat tregojnë se truri mund të ndryshojë dinamikisht në moshën madhore, ndryshojnë mënyrën se si shkencëtarët e shohin plakjen e trurit.
“Të gjithë mendojnë se plasticiteti zhduket ndërsa ne plakemi dhe neuronet vdesin. Këtu ndodh diçka vërtet e fuqishme. Ekzistojnë të gjitha këto sinapse të heshtura dhe gjithë ky potencial shtesë për plasticitet në korteksin cerebral të rritur. Kjo është e pabesueshme, nuk e dinim se ekzistonte, është emocionuese”, thotë Harnett.
Nga 40 e tutje, jeta kthehet në role më kërkuese të moshës madhore, karrierë, familje dhe dhurim për brezin e ardhshëm. Përvoja të tilla si ekspozimi ndaj stresit dhe shtimi i toksinave mund të ndikojnë në mënyrë drastike në zhvillimin e trurit dhe plakjen.
Një 50-vjeçar që ka një jetë shoqërore aktive dhe rregullisht ushtron, udhëton ose përfshihet në aktivitete vullnetare, mund të ketë një tru “më të ri” sesa një 50-vjeçar më i izoluar, i cili rrallë merr pjesë në proceset e përbashkëta.
65 e tutje
Më vonë në jetë, truri zvogëlohet në madhësi dhe mund të fillojë të bjerë në funksion. Megjithatë, shumë njerëz të moshuar kanë një zgjuarsi të madhe, bazuar nga përvojat e jetës.
A po plaket truri? Dhe nëse po, me çfarë shkalle? Kur arrin kulmin e moshës? Dhe a mundet truri i një 65-vjeçari të funksionoj në një gjëndje të mirë?
Për të kuptuar më mirë funksionin e tij, një ekip ndërkombëtar studiuesish mblodhi të dhëna të skanimit të trurit nga një numër studimesh individuale, me një kampion total prej 101,457 njerëzish në çdo fazë të jetës. Skanimi CT i trurit më të ri i përkiste një fetusi 16 javësh dhe më i moshuari ishte 100 vjeç.
Nga kjo gamë e gjerë të dhënash dolën disa fakte të habitshme.
Trashësia e korteksit cerebral, shtresa e jashtme e trurit e mbushur me nervat përgjegjëse për procese të tilla si shija, perceptimi dhe vetëdija, arrin kulmin e saj në moshën dy vjeçare.
Vëllimi i lëndës gri, e cila përbëhet nga trupa të qelizave nervore, arrin kulmin kur jemi fëmijë, rreth moshës shtatë vjeç.
Lënda e bardhë, e përbërë nga lidhjet midis neuroneve që lejojnë zonat e trurit të komunikojnë shpejt, arrin kulmin e saj rreth moshës tridhjetë vjeç dhe fillon të bjerë më vonë në moshën madhore.
Madhësia e ventrikujve, zgavrat e trurit të mbushura me lëngje, rritet me shpejtësi në moshën e mëvonshme por e shoqëruar me disa sëmundje neurodegjenerative.
“Dallimet në madhësinë e këtyre veçorive janë disi të parëndësishme. Ato janë të dobishme për sa i përket hartës së referencës për çdo moshë, duke pasur parasysh fuqinë e këtyre proceseve”, shpjegon Jacob Zeitlitz, një nga drejtuesit e studimit dhe një shkencëtar kërkimor në Institutin e Jetës së Trurit në Universitetin e Pensilvanisë.
Zhvillimi i trurit bëhet gjithnjë e më i ndryshueshëm ndërsa plakemi. Edhe pjesë të ndryshme të trurit, të tilla si zonat që përcaktojnë vizionin ose të folurin, arrijnë momentet e tyre historike në mosha të ndryshme, vëren Sahar Ahmad, një studiuese në Shkollën e Mjekësisë UNC e specializuar në neuroimazhimin e zhvillimit të trurit.
Mosha e porsalindur
Truri i foshnjave është si sfungjer, që thith të gjitha llojet e informacionit nga bota përreth tyre.
Për shembull, në vitin e tyre të parë të jetës, foshnjat mund të mësojnë çdo gjuhë, megjithëse kjo aftësi kufizohet shpejt në bazë të tingujve ose shenjave që dëgjojnë ose shohin.
Përveç kësaj, procese të rëndësishme qelizore dhe gjenetike janë duke u zhvilluar. Ndërsa shumica e neuroneve krijohen në lindje, llojet e tjera të qelizave në tru, të tilla si glia, rriten dhe piqen me shpejtësi gjatë viteve të para të jetës. Qelizat gliale vazhdojnë të maturohen për shumë dekada.
2-10 vjeç
Duke filluar nga mosha 18 muajshe, truri fillon procesin e mësimit, i cili përfshin forcimin e lidhjeve të rëndësishme dhe reduktimin e atyre të papërdorura.
Foshnjat humbasin rreth gjysmën e sinapseve të trurit të tyre të sapoformuara në një proces të quajtur “krasitje sinaptike” që u lejon atyre të komandojnë funksione më themelore dhe komplekse. Në të njëjtën kohë, ndodh mielinimi, procesi në të cilin pjesë të neuroneve izolohen nga një proteinë yndyrore, mielina, rritet me shpejtësi në fëmijëri dhe më tej.
Adoleshencë, 10-19
Nga mosha 10 deri në 19 vjeç, ka ndryshime dinamike në rrjetet e trurit të përfshira në të mësuarit se si të përpunohen emocionet dhe motivimi ndërsa adoleshentët fillojnë të largohen nga siguria e shtëpisë së familjes.
“Gjatë adoleshencës, duhet të mësosh të kujdesesh për veten, pasi nuk ke të njëjtën mbrojtje nga prindërit si kur ishe më i ri. Të mësuarit e kufijve të normave shoqërore është pikërisht ajo që përcakton adoleshencën, duke përgatitur individin për t’u bërë një i rritur funksional,” shpjegon MT Casey, profesor i neuroshkencës në Kolegjin Barnard.
20-39
Nga 25 deri në 29 shpesh konsiderohet se zhvillimi i trurit ka arritur kulmin. Ky mit bazohet pjesërisht në vëzhgimin se lënda e bardhë, një treguese e “shpejtësisë” e cila ka funksion përpunimin e informacionit, arrin kulmin e saj në këto mosha.
Megjithatë, shkencëtarët thonë se truri nuk ka përfunduar së zhvilluari.
Ndërsa truri kalon në të 30-at dhe 40-at e tij, plasticiteti sinaptik, aftësia e sistemit nervor për të ndryshuar strukturën dhe funksionin e tij gjatë gjithë jetës në përgjigje të ndryshimeve të jetës, mendohet të ripërcaktohet, në vend që të zvogëlohet.
“Sistemi fillon të funksionojë ndryshe. Është duke lëvizur drejt diçkaje ndoshta pak më strategjike dhe afatgjatë sesa: Unë duhet të kujtoj saktësisht se çfarë është kjo dhe të jem i shpejtë dhe i zgjuar si në të 20-at e mia”, shpjegon Mark Harnett, profesor i asociuar i shkencave të trurit dhe njohjes në MIT, i cili studion se si neuronet komunikojnë në qarqe dhe rrjete që rregullojnë sjelljet komplekse.
40 e lart
Kur humbasim çelësat ose harrojmë një emër, mund të shqetësohemi se truri ynë nuk po funksionon si dikur. Por hulumtimi i ri po hedh poshtë besimin se plasticiteti, aftësia e trurit për t’iu përgjigjur ndryshimeve, bie në trurin e të rriturve dhe të moshuarve.
Studimi i Harnett së fundmi tregoi praninë e “sinapseve të heshtura”, lidhje që mbeten joaktive derisa të aktivizohen për të formuar kujtime të reja tek të rriturit. Këto sinapse kanë qenë të lidhura me zhvillimin e hershëm, megjithatë Harnett dhe kolegët konfirmojnë praninë e tyre të përhapur në trurin e njeriut të rritur në mosha të ndryshme.
Këto gjetje, të cilat tregojnë se truri mund të ndryshojë dinamikisht në moshën madhore, ndryshojnë mënyrën se si shkencëtarët e shohin plakjen e trurit.
“Të gjithë mendojnë se plasticiteti zhduket ndërsa ne plakemi dhe neuronet vdesin. Këtu ndodh diçka vërtet e fuqishme. Ekzistojnë të gjitha këto sinapse të heshtura dhe gjithë ky potencial shtesë për plasticitet në korteksin cerebral të rritur. Kjo është e pabesueshme, nuk e dinim se ekzistonte, është emocionuese”, thotë Harnett.
Nga 40 e tutje, jeta kthehet në role më kërkuese të moshës madhore, karrierë, familje dhe dhurim për brezin e ardhshëm. Përvoja të tilla si ekspozimi ndaj stresit dhe shtimi i toksinave mund të ndikojnë në mënyrë drastike në zhvillimin e trurit dhe plakjen.
Një 50-vjeçar që ka një jetë shoqërore aktive dhe rregullisht ushtron, udhëton ose përfshihet në aktivitete vullnetare, mund të ketë një tru “më të ri” sesa një 50-vjeçar më i izoluar, i cili rrallë merr pjesë në proceset e përbashkëta.
65 e tutje
Më vonë në jetë, truri zvogëlohet në madhësi dhe mund të fillojë të bjerë në funksion. Megjithatë, shumë njerëz të moshuar kanë një zgjuarsi të madhe, bazuar nga përvojat e jetës.
