Nga Artan Gjyzel Hasani
Letërsia e mirë ka një veçanti e cila spikat më shumë pasi ke mbyllur librin. Është gjëndja emocionale që të krijon, jo vetëm gjatë leximit, por sidomos pas mbarimit të tij. Dhe kjo gjëndje e pazakontë krijohet sa nga subjekti, po aq edhe nga personazhet. Me kalimin e kohës një subjekt letrar venitet dhe pjesë të tëra të tij fashitën nga kujtesa, por në rastin e letërsisë së mirë kjo gjëndje bëhet jetëgjatë falë personazheve. Një personazh i paharrueshëm libri është i mjaftueshëm për të aktivizuar tërë mekanizmat e kujtesës sonë edhe shumë kohë më pas. Gjatë leximit ne e veshim protagonistin pak nga pak me të gjitha ngjarjet dhe ndodhitë e subjektit. Dhe kur e kujtojmë shumë kohë më pas ne fillojmë ta zhveshim atë personazh pak nga pak deri sa ai del cullak para nesh. Pra kjo është loja e ndërsjelltë mes mekanizmave të të lexuarit dhe atyre të të kujtuarit si në një enë komunikuese të përjetshme.
Dhe kjo ndodh vetëm me letërsinë e mirë.
Sapo mbarova së lexuari romanin e ri “Ora e ligë” të autorit Tom Kuka, pen name i Enkel Demit. Një baladë dashurie në intervalin mes dy vdekjeve. Një këngë trimërie e dashurisë.
Nëse subjekti do të zhvillohej në kontekstin e ditëve tona do të ishte një histori banale policeske, e dënueshme nga disa ligje penale, si poligamia, pedofilia dhe nga moralet false dhe hipokrite që akoma mbijetojnë edhe këtyre diteve.
Por, konteksti kohor i subjektit dhe sidomos, ai psikosocial i karaktereve të romanit, jo vetëm e amnistojnë idenë e autorit nga duhmat e moralit, por e bën lexuesin të mbajë anën e “imoralit” pa pasur frikë se do të ndëshkohet nga “Zogjtë e Kobit” dhe “Leskra”, nëse do të huazoja termat e përdorur në roman.
Libri nuk merr përsipër të thotë të drejtën apo të gabuarën, por njerëzoren.
Në roman nuk përmendet asnjëherë fjala “dashuri”. Duket se me vetëdije autori e ka shmangur këtë fjalë gjatë gjithë tekstit, pikërisht për të shpëtuar nga paragjykimet e lexuesit në lidhje me klishe të hamendësuara. Mbase si një term i keqkonsumuar dhe abuziv, jo vetëm në jetë, por edhe në letërsi.
Nuk ka analizë psikologjike të personazheve përgjatë tekstit. Skanerin autori ua lë në dorë lexuesve dhe teknika “iceberg” e të shkruarit e Enkel Demit ndjehet edhe në këtë roman, një teknikë të shkruari në të cilën autori zbulon vetëm një pjesë sipërfaqësore të karaktereve dhe ngjarjeve, duke i krijuar mundësinë lexuesit të përsiatet në të padukshmet e të pathënat e romanit duke krijuar në mendje në këtë mënyrë tablonë e plotë të asaj që realisht ndodh në faqet e librit.
Ashtu si edhe në romanet e tij të mëparshëm, Vdekja është një element Jetik në letërsinë e Enkel Demit. Por, në këtë roman kemi një formë tjetër të Vdekjes, Dalldinë ( dashuria) dhe Dertin (çmimi i saj).
E kam vrarë shpesh mendjen se cila është sfidë më e madhe trimërie, përballja me plumbin apo me zemrën . Romani “Ora e ligë” i jep një përgjigje pa ekuivok kësaj vramendjeje. Plumbi i marrë mund të të fusë në këngë e të të bëjë legjendë, ndërsa në përballjet me zemrën njeriu fiton duke humbur, fiton vetveten pa dëshmitarë dhe shpesh humbet botën, këngën, legjendën.
Sali Kamati sapo ka vrarë Çelo Mezanin dhe që nga ai moment fati i tij përcaktohet nga këngët. Por, këngët janë gënjeshtare. Dhe vdekjet nga plumbi janë banale, sado heroike të tregohen në këngë, sepse këngët gënjejnë dhe ashtu si gënjeshtra përhapen më shpejt se sa e vërteta, lajmi. Sali Kamati e ka vrarë Çelo Mezanin me një plumb të vetëm, por kur arrin në fshat dëgjon se kënga, e cila kishte arritur atje para atij vetë, thoshte që e kishte vrarë me tre plumba dhe jo me një të vetëm, dhe ky fakt do të interpretohej nga bashkëfshatarët si një shenje e dridhjes së dorës para viktimës. Një lloj çburrërimi për trimin dorëdridhur Sali Kamati, sipas këngës. Një gjetje dhe detaj shumë elegant dhe i mënçur i autorit për të filluar romanin e tij me këtë konflikt kaq të madh mes ngjarjes së vërtetë dhe këngës, ku viheshin në lojë nderi dhe burrëria e protagonistit. Në mënyrë mjeshtrore tensioni i romanit fillon që në paragrafin e parë dhe autori arrin ta gozhdojë lexuesin para asaj që do të pasojë. Grotesku, humori i zi, fjalori i qëmtuar me kujdes në një shqipe të asojkohe -një tipar karakteristik tashmë i librave të këtij autori- tisi i realizmit magjik sa herë që përmendet vdekja dhe të vdekur që nuk ikin nga kjo botë, sepse nuk kanë rënë dakord në pazar me varkëtarin e Vdekjes, Zogjtë e Kobit dhe Orëprera, si dhe një narracion shume terheqes, jane vetëm disa nga arsyet që do e mbajnë lexuesin pranë këtij libri deri ne faqen e fundit.
Pas krimit Sali Kamati nuk ngujohet, por, përkundrazi, bën më të pabesueshmen, bie në dashuri.
Lajmi merr dhene dhe mbi banoret shfaqet semundja qe nuk ndëshkon mëkatarin plak, por hipokritët. Para vdekjes së sigurtë Sali Kamati duhet të përmbushë vazhdimësinë e genit të tij me një fëmijë. Sali Kamati ndodhet mes dy tundimeve që bashkohen në shtegun që shpie për te zemra: dalldia për Tushën si femra që do t’i rinojë shpirtin e trupin dhe dëshira e trimit për të mos ikur nga jeta pa i lënë botës një kopje të denjë të tij. Fëmijën e munguar.
Duket shumë i vogël, i parëndësishëm, dorëzimi i Sali Kamatit para plumbit në krahasim me dorëzimin para zemrës së vet.
Një burrë i ngjajshëm më çerçizët dhe mihalët e asaj epoke, me dy pëllëmbë mustaqe dhe dy kobure sërmi në brez që në pleqëri lufton më dalldinë, me dertin dalldisës të dashurisë. Sali Kamati i Tom Kukës nuk e ndjek në mënyrë pasive zemrën e vet, por i heq udhë asaj për t’ia bërë më të lehtë rrugëtimin dinjitoz drejt fundit.
Takimi surreal në kllapinë që ta japin veç dertet e dalldisë i Sali Kamatit me Orën e Ligë është momenti kulmor i romanit. Një gjëndje tipike gotike mëdyshjesh të shpirtit dhe tundimesh të lëkurës,në një sfond të mbushur me mendime vdekatarësh e mëkatarësh të zakonshëm dhe lakuriqë nate brenda një zgafelle majë një mali ku Ora e Ligë shfaqet në trajtën e një gruaje te zhveshur e të dyzuar.
Ndryshe nga sa ndodh në perceptimin tonë të zakonshëm e tradicional në lidhje me Orën e Ligë që na zë derën apo udhën krejt papritur, është vetë Sali Kamati që shkon të takojë Orën e Ligë. E takon dhe paradoksalisht Ora e Ligë bëhet Ora e Shenjtë për të dhe ai mal po aq i shenjtë, edhe pse jo fort i ngjajshëm me atë të Muhametit dhe Moisiut.
“Vrave dikë për nder të botës dhe botës i erdhi osh (sipas qejfit). Do dikë por nderi i kësaj bote, për të cilën vrave, nuk e kapërdin dot. Atëherë shko, mere gruan që të ka vluar zemrën dhe mos pyet për njeri të gjallë të kësaj bote, se je duke dashur e jo duke vrarë!” e këshillon Ora e Ligë Sali Kamatin.
Sali Kamati e ndjek këshillën. Zemra triumfon, ai fiton bastin e tij me nderin e burrit dhe përtej atij çasti burrëria e tij humbet çdo kuptim të mëpasëm, derisa humbet edhe vetë. “Fundi i burrit nuk është trim, fundi i burrit është spurdhjak”, shkruan autori, duke aluduar për fundin fizik të jetës së njeriut.
Dalldia Letrare e Enkel Demit kësaj here ka sjellë në jetë Sali Kamatin. Fundja, a nuk është kjo ultima ictu (dëshira e fundit) për çdo autor? Një personazh i paharrueshëm.
Pasi mbaron së lexuari “Ora e ligë” të duket sikur vargjet e famshme të Lasgushit janë shkruar posaçërisht për këtë personazh të Enkel Demit:
“Për dashurinë, o Zot
që shemb një burrë,
që s’e pat ndjerë dot
gruaja kurrë!”
Dhe jo më kot i ka vënë autori këto vargje në paradhomën e librit. Sepse si ç’shkruhet në roman, kënga vjen gjithnjë para ngjarjes. Në këtë rast, një këngë që nuk na gënjen.
Sali Kamati vërtet nuk hyri në legjendë si ç’ndodhi me viktimën e tij të famshme, por sapo ka hapur portën në galerinë e personazheve të paharrueshëm të letërsisë shqipe.
Artan Gjyzel Hasani
Toronto, nëntor 2019
