Si njohës i mirë i realiteteve në ish-Lindjen komuniste, por edhe si një njeri që i ka përjetuar edhe vetë ditët e fundit të sistemit të vjetër në vend, ai shprehet se ka mundur si çdo bashkëmoshatar i veti, t’i shohë thuajse të gjithë filmat e asaj kohe, duke ndarë një respekt të veçantë për mbarë plejadën e artistëve që kontribuan me artin e tyre në atë kohë të kufizimeve të mëdha.
Por nga ana tjetër, ai ndan mendimin se tashmë ka ardhur koha që të ndërmerret diçka në lidhje me debatin për filmat e kohës së diktaturës.
E megjithëse nuk i sheh gjërat bardhezi, ai shprehet se ndoshta një bazë e mirë do të duhej të ishte eksperienca gjermane, duke shtuar se varfëria artistike në demokraci, ka sjellë ndoshta edhe amplifikimin më të madh të këtij debati. Gjithsesi, ai thotë se është i nevojshëm një filtrim apo shpjegim profesional, përpara se ato filma t’i serviren një publiku taksapagues.
Plaka, kohët e fundit, në kulmin e debateve politike mbi reformën në drejtësi e të ardhmen e qeverisjes, ka shpërthyer papritur një debat i ri që lidhet me sjelljen që duhet të kemi përballë filmave të epokës së monizmit. Cili është mendimi juaj në lidhje me këtë çështje?
Pikësëpari mendoj se është mirë që debati është hapur, edhe pse do të duhej të ishte hapur me kohë. Por sidoqoftë, më mirë vonë, se sa kurrë. Është një çështje për mua paksa komplekse, ku ndërthuren shumë tematika e problematika, që duhet të trajtohen në një mënyrë sa më racionale e të drejtë. E them këtë për arsye se në këtë diskutim, do të duhet t’a gjejnë veten artistët që do të preken sigurisht në mënyrë të drejtpërdrejtë nga ndonjë vendim, i cili për ta do të rezultonte i nxituar, dashakeq e mosvlerësues, sikurse do të duhet t’a gjejnë veten edhe ish-të persekutuarit politikë e paasardhësit e tyre, të cilët gjithashtu do të prekeshin nga një trajtim moskokëçarës e neglizhent ndaj këtij fenomeni. Por pikësëpari na duhet të mendojmë për brezin e ri, i cili përtej këtyre dy kontigjenteve, duhet të jetë grupimi më i drejtpërdrejtë që do të preket nga diskutimi mbi këtë fenomen. Në këtë kontekst, mos prisni që unë të jap menjëherë një përgjigje për pyetjen tuaj, duke ju ftuar t’a përftojmë atë përgjatë intervistës, në përputhje me parimet e mia, ku të parit bardhezi i gjërave, nuk është në natyrën time.
Plaka, meqenëse përmendët artistët, a mund të na thoni konkretisht se cili ju rezulton juve në mënyrë të përmbledhur të jetë mendimi i tyre në lidhje me këtë fenomen?
Sikurse edhe e gjithë shoqëria, shoh se edhe artistët nuk kanë një mendim të unifikuar në këtë rast, pavarësisht se si shumatore e tyre mund të mbizotërojë mendimi i shfaqur në mënyrë më eksplicite nga regjizori Saimir Kumbaro, se filmat e asaj epoke nuk mund të ndalohen apo censurohen, por duhet t’i nënshtrohen një selektimi të kujdesshëm, para se t’i serviren brezave të rinj. Nëse doni raste konkrete, mund t’ju përmend prononcimet e aktorëve Bujar Asqeriu apo Roza Anagnosti etj, ndërsa duket sikur ka heshtje në një pjesë të madhe të tyre. Në fakt, tani po më nëpërmendet një lloj Mea Culpa e njërit ndër aktorët ( jo vetëm për mua) më të mëdhenj shqiptarë, Robert Ndrenika, që fati e solli të luante në një mënyrë brilante rolin e Qazim Mulletit ( në një komedi që artistikisht është e pavdekshme e me plot batuta), duke e ditur fare mirë se ajo që po bënte, nuk përkonte fare me realitetin dhe duke e rënduar shumë figurën e një nacionalisti me kontribute në historinë e Shqipërisë dhe kësisoj, jo vetëm duke kontribuar në shtimin e vuajtjeve shpirtërore të familjarëve të tij, por edhe në shtrembërimin e turpshëm të historisë. Nga ana tjetër, kujtoj aktorin tjetër po aq të famshëm të atyre viteve, Bep Shiroka, i cili në një intervistë të viteve nëntëdhjetë, mbaj mend të ketë theksuar se filmat shqiptarë të asaj kohe- megjithë performacën dhe zellin aktorial tepër të lakmueshëm të tij dhe kolëgëve të tij – ishin mjerisht ekstremisht të politizuar, duke ia bjerrur vlerat artistike.
Atëherë, cili do të ishte mendimi juaj?
Le të themi se mendimi im përkon me atë të regjizorit Kumbaro, pasi nisur edhe nga arsye praktike, ku teknologjia t’a pamundëson ndalimin e tyre edhe sikur me një urdhër të prerë ato të mos transmetohen më fare në RTSH apo në kanalet private kombëtare, do të duhej që ato të vijonin të transmetoheshin, por paraprirë nga një fasho shpjeguese ku publikut ( tek e fundit taksapagues) të lindur në vitet ’90, për shembull t’i thuhej se filmi që do të transmetohet në vijim, është prodhuar në kohën e regjimit apo sistemit të shkuar komunist në Shqipëri dhe reflekton si pasojë vlera të ndryshme nga ato që mëton të sjellë jeta në një vend demokratik, të një regjimi që është përgjegjës për kaq e aq vdekje, krime e bëma nga më mbrapshtat, duke i kujtuar se komunizmi dhe krimet e tij janë objekt penalizimi i një rezolute të Këshillit të Europës, e kësisoj dënimet e atyre krimeve janë obligim i të gjitha shteteve pjesëmarrëse të saj.
Si mund të realizohej një gjë e tillë më konkretisht?
Ndoshta do ishte mirë që dikush të fliste në fillim të filmit, megjithëse kjo do të sillte ndoshta bezdi e kështu që i mbetem më shumë variantit se filmi duhej shoqëruar domosdoshmërisht me një logo shoqëruese, shumë identifikuese apo titra shoqëruese, e cila t’a paralajmëronte teleshikuesin sikurse bëhet me kategori të tjera filmash, të cilët për t’u parë, i nënshtrohen kufizimeve moshore për shembull. Rëndësi ka që brezi i ri t’a marrë mesazhin e qartë se cila duhet të jetë sjellja ndaj këtyre prurjeve artistike të së shkuarës së afërt, mbarsur me plot ideologji e propagandë, që i shërbeu mbajtjes më këmbë të një sistemi të rremë vlerash. Sidoqoftë, mendoj se jo të gjithë filmat kishin të njejtën shkallë ideologjizimi e politizimi, pavarësisht se për çdo film, si për çdo prurje tjetër artistike, dihet se leja merrej ekskluzivisht nga Byroja Politike e kohës, e cila me artin tentoi t’i bënte popullit vetëm një shpëlarje tërësore të trurit.
Cilat vepra mendoni se duhet t’i nënshtrohen selektimit?
Kjo do të jetë detyrë e një komisioni miks, ku duhet të zenë vend medomosdo artistë, kritikë, juristë, psikologë e sociologë, të cilët do të jenë në gjendje të përcaktojnë edhe rrezen e filtrit që do të duhet të përdoret. Ndërkaq, më vjen për të qeshur kur kujtoj për shembull skenarët e filmave të tillë si “Furtuna” në vitet ’50, të cilat jo vetëm që përmbajnë doza të thella ideologjike, por edhe naivitete të atilla, saqë venë tërësisht në diskutim edhe shkallën e inteligjencës njerëzore, kur sheh se partizanët me llastiqe qëllojnë italianët që u dalin përballë me armë. Sikurse kemi dhe prurje shumë të mira artistike nga fundi i viteve tetëdhjetë për shembull, që tentuan të sjellin në vëmendje të publikut plot guxim, problemet sociale të kohës dhe ndoshta edhe dramën e njerëzve të gjendur në udhëkryq, duke paralajmëruar në vëtvete ndryshimet e mëdha që pasuan.
Plaka, ju jeni një njohës i mirë i realiteteve në ish-Lindjen komuniste e posaçërisht në ish-Gjermaninë Lindore. Duke u nisur nga eksperienca e kësaj të fundit, çfarë mund të sugjeroni?
Së pari duhet të dimë se vendet e ish-Bllokut komunist, nuk e përjetuan në të njejtën shkallë represionin e asaj kohe, pavarësisht se mbështeteshin në të njejtën linjë mendimi e filozofie politike. Nga ana tjetër, edhe sjellja e tyre ndaj këtij fenomeni pas viteve nëntëdhjetë, nuk rezulton të jetë e njejta. “Censurimi” i filmave në ato vende, nuk është parë si domosdoshmëri, përballë nevojave imediate të trajtimit adekuat të së shkuarës me refoma konkrete, e këtu kam parasysh proceset e lustracionit, të cilat janë zbatuar me sukses në pjesën më të madhe të tyre, edhe pse me distancë të ndryshme kohore, duke ua pamundësuar ish-mbartësve të regjimit të kaluar, aksesin në pushtet e jetën publike qysh në gjenezën e formimit të institucioneve të reja demokratike në ato vende. E këtu, si lider, padyshim se mund të shihet sigurisht ish-Lindja gjermane, e cila pati fatin të mbikqyrej nga institucione shumë serioze e të konsoliduara siç ishin ato të RFGJ-së, pavarësisht se çdo hap në këtë drejtim ka ardhur si iniciativë e vetë popullit gjerman në lindje, i ndërgjegjësuar tashmë tërësisht e i udhëhequr nga elitat e tij intelektuale e aktivistë të shquar të të drejtave civile, me reputacion të padiskutueshëm.
Si është vepruar konktretisht atje në lidhje me filmat apo prodhimet artistike të asaj kohe?
Në radhë të parë është reduktuar në mënyrë absolute trasnmetimi i tyre në rrjetet publike që mbahen nga taksapaguesit gjermanë. Nga ana tjetër, transmetimi i tyre është reduktuar edhe gjeografiskiht, duke bërë që filmat e ish-RDGJ-së të transmetohen vetëm në dy rrjetet RBB dhe MDR, të cilat përfshijnë sot hapësirat gjeografike të ish-Republikës Demokratike Gjermane, e çka është më e rëndësishmja: konstatoj se edhe nëse transmetohen, janë filma me përmbajtje shumë të reduktuar ideologjike, filma të zhanrit “aksion”, ku bie në sy një serial policor i suksesshëm i viteve ‘70 e ‘80 të shekullit të shkuar, në qendër të të cilit është një komisar policie e ku skenarët janë shpesh interesantë. Jo më kot, emri i këtij seriali është përcjellë edhe pas rënies së murit (Polizeiruf 110!) , sigurisht i riformatuar e tashmë me shtrirje në realitete të reja. Nga ana tjetër, duket se është gjetur një lloj kompromisi për një sjellje të përshtatshme në lidhje me filmat e asaj kohe, të cilët realisht zenë jashtëzakonisht pak vend edhe në kanalet private. Sigurisht se kemi të bëjmë me një shoqëri shumë të emancipuar e shumë të kujdesshme ndaj vlerave artistike, por edhe shumë të ndjeshme në lidhje me përballjen me diktaturat, pasi i kanë provuar të dyja kahjet. E në këtë kontekst, mos u lodhni më kot të gjeni fjalën “censurë” në lidhje me këtë fenomen, pasi më shumë zë vend fjala “mirëkuptim”, gjithnjë në një kontekst ligjor.
A mund t’a aplikojmë pra dhe ne këtë eksperiencë?
Nisur nga sa thashë më sipër, zor se mund të gjejmë paralelizma me realitetet shqiptare të djeshme e të sotme, ku shkalla e ideologjizimit dhe e represionit ka qenë shumë më e madhe në Shqipëri, por ajo që ndoshta harrova të theksoj më parë, është fakti se ekziston edhe mundësia e kompensimit. Me këtë, kam parasysh faktin se është vënë re një varfëri e madhe kreativiteti e prodhueshmërie përgjatë këtyre 25 vjetëve pas ardhjes së demokracisë, me skenarë që do të duhej të rrëfenin më shumë për dramat njerëzore në diktaturë, e kjo besoj se nuk ka ardhur vetëm si pasojë e mungesave të theksuara financiare për skenaristët, regjizorët e aktorët shqiptarë, por edhe si pasojë e një orientimi strikt ndaj kërkesave të tregut, për të mos thënë më shumë. E këtu ka vend edhe për një krahasim të dukshëm mes vlerave arstike që përfaqësonin artistët e dikurshëm, të cilët në këtë aspekt shpesh janë të papërsëritshëm nga pasardhësit e tyre, të cilëve u duhet rrugë e gjatë që t’i arrijnë.
/Mapo/
